DOI Artikel:
Marcinkowski, Wojciech: "Współodkupienie" i "Zaślubiny": Przedstawienia we wnętrzu szafy krakowskiego retabulum Stwosza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20537#0051
już nagrobkach ratyzbońskich Pfollenkofer-Al-
chinger i Zengerów, gdzie prócz młodzieńczego
Jana upadkowi Marii przeciwdziała także drugi,
starszy, brodaty apostoł, klękający przed Nią
(ryc. 11) 72. Również dwóch apostołów, starszy i
młodszy, podtrzymuje Marię na tablicy Konrada
Laiba w weneckim Seminario Patriarcale (ok. r.
1450), podobnie na obrazie środkowym retabulum
w kościele Św. Jerzego na zamku hradczańskim
(Praga, Narodni galerie, ok. 147 0 ) 73.
W Ratyzbonde wysiłek podtrzymywania mdle-
jącej Marii spoczywał igłównie na Św. Janie. Star-
szy apostoł, w którym — opierając się na wywo-
dzie dotyczącym krakowskiego precedensu — by-
libyśmy skłonni widzieć Św. Jakuba St., usiłuje
jedynie dopomóc Św. Janowi. U Laiba d w Pradze
funkcje obu apostołów są już równie eksponowa-
ne, w Krakowie wreszcie Św. Jakub podtrzymu-
je Marię samodzielnie.
2. WNIEBOWZIĘCIE MARII
Jak zaznaczyliśmy, we wnęce nastawy ołta-
rzowej znajdują się dwie sceny (ryc. 4). O ile od-
czytanie przedstawienia w dolnej części szafy ja-
ko Śmierci Marii jest oczywiste, o tyle w oto-
czonej aniołami grupie powyżej widziano bądź
Wniebowzięcie Marii, bądź Podniesienie Jej du-
szy 74.
Chcąc rozstrzygnąć, które z proponowanych
odczytań jest słuszne, spróbujemy zdefiniować
odnośne zdarzenia, posługując się źródłami lite-
rackimi. Równolegle śledzić będziemy ikonogra-
fię tych wydarzeń. Poznawszy ich sens ideowy
oraz sposoby obrazowania w sztuce, łatwiej bę-
dziemy mogli zdecydować, któremu z nich Od-
powiada grupa Stwosza.
Omawianie apokryficznych historii końca ży-
cia Marii przerwaliśmy w momencie Jej śmier-
ci, gdy Chrystus przejmuje duszę zmarłej. W tek-
ście Pseudo-Melito animula przekazana zostaje
archaniołowi Michałowi, zaś apostołowie otrzymu-
72 Zob. przyp. 49 i 50.
73 Ausstellung Spdtgotik in Salzburg. Die Malerei
1400—1530, Salzburg 1972, s. 85. O obrazie praskim:
Stange, Franken..., s. ,137^138, il. 272; J. Peśina,
Tafelmalerei der Spdtgotik und der Renaissance in Bóh-
men 1450—1550, IfPrag 1958], nr kat. 42, s. 17—48, 68, il.
23. Tor ok (o.c, s. 186—188) widzi w tej trójosobo-
wej grupie oryginalne rozwiązanie Laiba, naśladowane w
Pradze.
74 Nadto sądy te dalekie (były od jednoznaczności.
Por. np.: W. Łuszczkiewicz, O treści i znaczeniu
artystycznym ołtarza w kościele Panny Maryi w Kra-
kowie, arcydzieła Wita Stwosza, Kraków 1868, s. 34 i 36,
ją polecenie odprawienia pogrzebu. Na czele sfor-
mowanego konduktu szedł św. Jan, niosąc palmę
ze Zwiastowania Śmierci. Inni uczniowie dźwiga-
li mary i „psallebant voce suavissima". Nagle po-
chód zakłócają Żydzi. Scenę tę uwzględniają iza-
równo znane nam już płaskorzeźby w kości sło-
niowej (ryc. 5), jak d dyptyk bukszpanowy (ryc.
6). Widzimy tam, jak rabin traci władzę w świę-
tokradzkich rękach. Pseudo-Melito mówi o ukara-
niu pozostałych napastników ślepotą. Gdy żałują
swego postępku — dotknięcie palmą przywraca
im wzrok. Na tryptykach z (kości słoniowej jako
osobną scenę przedstawiono najście na domostwo
Marii (prawe skrzydło, dolne przedstawienie). W
Kolonii wydarzenie to połączono z historią pogrze-
bu.
W jakiś czas po złożeniu do grobu wydoby-
wają aniołowie spowite w całun ciało i transpor-
tują do nieba. Jest to kolejne przedstawienie na
wspomnianych wyżej przykładach z drobnej pla-
styki. Określa się je mianem Wniebowzięcia ciała
Marii (Assumptio corporis). Połączenie Jej ciała
i duszy odbywa się w tym przypadku dopiero
w niebie. Inną historię relacjonuje Pseudo-Melito.
Dokonawszy obrządku pogrzebowego, apostołowie
czuwają u grobu Matki Boskiej. Po trzech dniach
przybywa Chrystus ze swym dworem i zapytuje,
co ma uczynić z ciałem zmarłej. Na to św. Piotr
prosi Go, by wywiódł je do nieba. Archanioł Mi-
chał .przyprowadza wtedy „duszyczkę" Marii,
Chrystus dokonuje połączenia ciała z duszą i w
takiej postaci unosi Ją do nieba. Przedstawił to
Taddeo di Bartolo na fresku sieneńskim (ryc. 13)
i na tablicy watykańskiej, igdzie Chrystus wskrze-
sza Marię, a aniołowie pomagają Jej podnieść
się7S. Czasem zmartwychwstanie Marii obywa
się bez udziału Chrystusa. W prawej części nadpro-
ża portalu środkowego zachodniej fasady katedry
w Senlis powracającą do życia Matkę Boską
dźwigają jedynie aniołowie — jeden z nich uchyla
Jej (powieki76. Ożywioną już Marię unoszą anio-
łowie do nieba — jak na obrazie Gandolfino da
Roreto (Turyn, Gallerda Sabauda) 77. Wyjątkowe
i interpretacja irysunkowa J. Lepko wsikiego w: A.
P r z e ź d zi e ck i, E. Rastawiecki, Wzory sztuki
średniowiecznej i z epoki Odrodzenia po koniec wieku
XVII w dawnej Polsce, HI, Warszawa 1861, il. nlb.
75 Siena, Palazzo Pubbldco, 1407 r.; Watykan, Pi-
naooteca (szkoła); S. S y m e o n i d e s, Taddeo di Bar-
tolo, Siena 1965 (Monografie d'Arte Senese 7), s. 115 —
—111116, ',225, il. LIX b; s. 239, il. LXXXV.
76 E. Kirschbaum (Hrsg.), Lexikon der christli-
chen Ikonographie, II, Rom 1970, szp. 2i78.
77 N. G a b r i e 11 i, La Galleria Sabauda a Torino,
[Roma 1965], s. 23, il. na s. 66.
45
chinger i Zengerów, gdzie prócz młodzieńczego
Jana upadkowi Marii przeciwdziała także drugi,
starszy, brodaty apostoł, klękający przed Nią
(ryc. 11) 72. Również dwóch apostołów, starszy i
młodszy, podtrzymuje Marię na tablicy Konrada
Laiba w weneckim Seminario Patriarcale (ok. r.
1450), podobnie na obrazie środkowym retabulum
w kościele Św. Jerzego na zamku hradczańskim
(Praga, Narodni galerie, ok. 147 0 ) 73.
W Ratyzbonde wysiłek podtrzymywania mdle-
jącej Marii spoczywał igłównie na Św. Janie. Star-
szy apostoł, w którym — opierając się na wywo-
dzie dotyczącym krakowskiego precedensu — by-
libyśmy skłonni widzieć Św. Jakuba St., usiłuje
jedynie dopomóc Św. Janowi. U Laiba d w Pradze
funkcje obu apostołów są już równie eksponowa-
ne, w Krakowie wreszcie Św. Jakub podtrzymu-
je Marię samodzielnie.
2. WNIEBOWZIĘCIE MARII
Jak zaznaczyliśmy, we wnęce nastawy ołta-
rzowej znajdują się dwie sceny (ryc. 4). O ile od-
czytanie przedstawienia w dolnej części szafy ja-
ko Śmierci Marii jest oczywiste, o tyle w oto-
czonej aniołami grupie powyżej widziano bądź
Wniebowzięcie Marii, bądź Podniesienie Jej du-
szy 74.
Chcąc rozstrzygnąć, które z proponowanych
odczytań jest słuszne, spróbujemy zdefiniować
odnośne zdarzenia, posługując się źródłami lite-
rackimi. Równolegle śledzić będziemy ikonogra-
fię tych wydarzeń. Poznawszy ich sens ideowy
oraz sposoby obrazowania w sztuce, łatwiej bę-
dziemy mogli zdecydować, któremu z nich Od-
powiada grupa Stwosza.
Omawianie apokryficznych historii końca ży-
cia Marii przerwaliśmy w momencie Jej śmier-
ci, gdy Chrystus przejmuje duszę zmarłej. W tek-
ście Pseudo-Melito animula przekazana zostaje
archaniołowi Michałowi, zaś apostołowie otrzymu-
72 Zob. przyp. 49 i 50.
73 Ausstellung Spdtgotik in Salzburg. Die Malerei
1400—1530, Salzburg 1972, s. 85. O obrazie praskim:
Stange, Franken..., s. ,137^138, il. 272; J. Peśina,
Tafelmalerei der Spdtgotik und der Renaissance in Bóh-
men 1450—1550, IfPrag 1958], nr kat. 42, s. 17—48, 68, il.
23. Tor ok (o.c, s. 186—188) widzi w tej trójosobo-
wej grupie oryginalne rozwiązanie Laiba, naśladowane w
Pradze.
74 Nadto sądy te dalekie (były od jednoznaczności.
Por. np.: W. Łuszczkiewicz, O treści i znaczeniu
artystycznym ołtarza w kościele Panny Maryi w Kra-
kowie, arcydzieła Wita Stwosza, Kraków 1868, s. 34 i 36,
ją polecenie odprawienia pogrzebu. Na czele sfor-
mowanego konduktu szedł św. Jan, niosąc palmę
ze Zwiastowania Śmierci. Inni uczniowie dźwiga-
li mary i „psallebant voce suavissima". Nagle po-
chód zakłócają Żydzi. Scenę tę uwzględniają iza-
równo znane nam już płaskorzeźby w kości sło-
niowej (ryc. 5), jak d dyptyk bukszpanowy (ryc.
6). Widzimy tam, jak rabin traci władzę w świę-
tokradzkich rękach. Pseudo-Melito mówi o ukara-
niu pozostałych napastników ślepotą. Gdy żałują
swego postępku — dotknięcie palmą przywraca
im wzrok. Na tryptykach z (kości słoniowej jako
osobną scenę przedstawiono najście na domostwo
Marii (prawe skrzydło, dolne przedstawienie). W
Kolonii wydarzenie to połączono z historią pogrze-
bu.
W jakiś czas po złożeniu do grobu wydoby-
wają aniołowie spowite w całun ciało i transpor-
tują do nieba. Jest to kolejne przedstawienie na
wspomnianych wyżej przykładach z drobnej pla-
styki. Określa się je mianem Wniebowzięcia ciała
Marii (Assumptio corporis). Połączenie Jej ciała
i duszy odbywa się w tym przypadku dopiero
w niebie. Inną historię relacjonuje Pseudo-Melito.
Dokonawszy obrządku pogrzebowego, apostołowie
czuwają u grobu Matki Boskiej. Po trzech dniach
przybywa Chrystus ze swym dworem i zapytuje,
co ma uczynić z ciałem zmarłej. Na to św. Piotr
prosi Go, by wywiódł je do nieba. Archanioł Mi-
chał .przyprowadza wtedy „duszyczkę" Marii,
Chrystus dokonuje połączenia ciała z duszą i w
takiej postaci unosi Ją do nieba. Przedstawił to
Taddeo di Bartolo na fresku sieneńskim (ryc. 13)
i na tablicy watykańskiej, igdzie Chrystus wskrze-
sza Marię, a aniołowie pomagają Jej podnieść
się7S. Czasem zmartwychwstanie Marii obywa
się bez udziału Chrystusa. W prawej części nadpro-
ża portalu środkowego zachodniej fasady katedry
w Senlis powracającą do życia Matkę Boską
dźwigają jedynie aniołowie — jeden z nich uchyla
Jej (powieki76. Ożywioną już Marię unoszą anio-
łowie do nieba — jak na obrazie Gandolfino da
Roreto (Turyn, Gallerda Sabauda) 77. Wyjątkowe
i interpretacja irysunkowa J. Lepko wsikiego w: A.
P r z e ź d zi e ck i, E. Rastawiecki, Wzory sztuki
średniowiecznej i z epoki Odrodzenia po koniec wieku
XVII w dawnej Polsce, HI, Warszawa 1861, il. nlb.
75 Siena, Palazzo Pubbldco, 1407 r.; Watykan, Pi-
naooteca (szkoła); S. S y m e o n i d e s, Taddeo di Bar-
tolo, Siena 1965 (Monografie d'Arte Senese 7), s. 115 —
—111116, ',225, il. LIX b; s. 239, il. LXXXV.
76 E. Kirschbaum (Hrsg.), Lexikon der christli-
chen Ikonographie, II, Rom 1970, szp. 2i78.
77 N. G a b r i e 11 i, La Galleria Sabauda a Torino,
[Roma 1965], s. 23, il. na s. 66.
45