DOI article:
Purchla, Jacek: Schronisko fundacji księcia Aleksandra Lubomirskiego przy ulicy Rakowickiej w Krakowie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20537#0143
Naryszkin. Urodził się w roku 1802. Ojciec Alek-
sandra, Franciszek, właściciel ogromnego latyfun-
dium na południowo-wschodnim krańcu woje-
wództwa kijowskiego — tzw. śmilańszczyzny, o-
kreślanej też mianem „perła Ukrainy" — ode-
grał w historii Polski XVIII i XIX wieku wy-
jątkowo negatywną rolę. Po pierwszym rozbiorze
wstąpił do służby w wojsku carskim i z gorliwoś-
cią neofity zaczął wprowadzać na Ukrainie pra-
wosławie, tępiąc unitów i katolików. W roku 1787
sprzedał śmilańszczyznę faworytowi Katarzyny II,
Potemikinowi, a sam przeniósł siię do Petersbur-
ga 7. Tam też spędził młodość Aleksander, peł-
niąc przez jakiś czas funkcję kamerjunkra dworu
carskiego.
W odróżnieniu od swych braci, Aleksander po-
rzucił służbę rosyjską i w młodym wieku wyje-
chał na stałe do Paryża (ryc. 2). Nie był jednak
związany z polską emigracją polityczną. Najpraw-
dopodobniej łączyły go związki z rodziną Branic-
kich z Montresor, prowadzącą rozległe interesy
finansowe. Olbrzymi majątek (umierając pozosta-
wił w spadku 16 min franków) zdobył głównie
dzięki spekulacjom giełdowym, m. in. na akcjach
Kanału Sueskiego. Zmarł 14 czerwca 1893 w Pa-
ryżu, na kilka miesięcy przed otwarciem zakła-
du jego imienia8. Być może uczyniona pod ko-
niec życia fundacja — a raczej dwie fundacje ka-
tolickich zakładów dobroczynnych w Krakowie,
ówczesnym symbolu Polski i polskości — była
formą ekspiacji za błędy ojca 9.
Budowa zakładu. Zakupienie odpowied-
niego terenu pod budowę Schroniska było pierw-
szym poważnym problemem, z którym musieli się
uporać wykonawcy woli księcia Aleksandra. Już
w lipcu 1885, jeszcze przed oficjalnym ogłosze-
niem aktu fundacji, namiestnik Zaleski polecił
ówczesnemu prezydentowi Krakowa, Feliksowi
Szlachtowskiemu, sporządzić wykaz parceli w
mieście i jego okolicy, nadających się pod budo-
wę zakładu 10.
Sytuacja Krakowa w połowie lat osiemdzie-
siątych XIX wieku nie sprzyjała poszukiwaniom.
Miasto otoczone w latach pięćdziesiątych syste-
7E. Rostworowski, Lubomirski Franciszek
Ksawery, PSB, T. XVIII: 1973, s. 32 i 33.
8J. Bieniarzówna, Lubomirski Aleksander
Ignacy, PSB, T. XVIII: 1973, s. 2; S. I n g 1 o t, Inwen-
tarz Archiwum XX. Lubomirskich (linia dąbrowieńska),
Warszawa 1937; Czais, R. 46: 1893, nr 134 i 135; Ossoli-
neum, rkps 6007 — tu m. in. listy Aleksandra do brata
Konstantego Lubomirskiego z lat 1845—(1868 i 1851—1869,
°raz rkps. 6024 — tu list od Konstantego do Aleksan-
dra z roku 1845. Autor prowadzi nadal szerokie poszu-
kiwania archiwalne, które powinny przynieść pogłę-
bienie wiedzy o tej interesującej postaci.
2. Książę Aleksander Lubomirski (wg Tygodnika Ilu-
strowanego)
mem fortyfikacji, właśnie w tym czasie zaczyna-
ło odczuwać coraz wyraźniej negatywne strony
statusu nadgranicznej twierdzy. Ograniczenie je-
go terytorium do obszaru 6 km2, przy rosnącym
stale ruchu budowlanym, prowadziło do deficytu
terenów nadających się pod zabudowę i rozwinię-
tej do niespotykanych rozmiarów spekulacji grun-
towej. Z problemem tym spotkali się nieco wcześ-
niej twórcy fundacji Helclów, teraz sytuacja by-
ła jeszcze trudniejsza. Ceny działek budowlanych
szły szybko w górę, a równocześnie coraz trud-
niej było znaleźć kilkuhektarowy, rozległy teren,
nadający się pod budowę gmachu Schroniska. Mi-
9 W roku 1888 ks. Aleksander Lubomirski dokonał
drugiej, analogicznej fundacji, przeznaczając 1 min fran-
ków na zakład dla zaniedbanych i opuszczonych dziew-
cząt w Krakowie. Efektem tego zapisu jest Zakład Mat-
ki Bożej Miłosierdzia w Łagiewnikach (dzisiaj ulica
Wronia). Powstał on w latach 1890—1893 wg projektu
wybitnego architekta Karola Zaremby i wymaga osob-
nego opracowania monograficznego.
10 Korespondencja w tej sprawie w Wojewódzkim
Archiwum Państwowym w Krakowie, sygn. IT 1079
„Fundacja ks. Aleksandra Lubomirskiego 1885—1890".
137
sandra, Franciszek, właściciel ogromnego latyfun-
dium na południowo-wschodnim krańcu woje-
wództwa kijowskiego — tzw. śmilańszczyzny, o-
kreślanej też mianem „perła Ukrainy" — ode-
grał w historii Polski XVIII i XIX wieku wy-
jątkowo negatywną rolę. Po pierwszym rozbiorze
wstąpił do służby w wojsku carskim i z gorliwoś-
cią neofity zaczął wprowadzać na Ukrainie pra-
wosławie, tępiąc unitów i katolików. W roku 1787
sprzedał śmilańszczyznę faworytowi Katarzyny II,
Potemikinowi, a sam przeniósł siię do Petersbur-
ga 7. Tam też spędził młodość Aleksander, peł-
niąc przez jakiś czas funkcję kamerjunkra dworu
carskiego.
W odróżnieniu od swych braci, Aleksander po-
rzucił służbę rosyjską i w młodym wieku wyje-
chał na stałe do Paryża (ryc. 2). Nie był jednak
związany z polską emigracją polityczną. Najpraw-
dopodobniej łączyły go związki z rodziną Branic-
kich z Montresor, prowadzącą rozległe interesy
finansowe. Olbrzymi majątek (umierając pozosta-
wił w spadku 16 min franków) zdobył głównie
dzięki spekulacjom giełdowym, m. in. na akcjach
Kanału Sueskiego. Zmarł 14 czerwca 1893 w Pa-
ryżu, na kilka miesięcy przed otwarciem zakła-
du jego imienia8. Być może uczyniona pod ko-
niec życia fundacja — a raczej dwie fundacje ka-
tolickich zakładów dobroczynnych w Krakowie,
ówczesnym symbolu Polski i polskości — była
formą ekspiacji za błędy ojca 9.
Budowa zakładu. Zakupienie odpowied-
niego terenu pod budowę Schroniska było pierw-
szym poważnym problemem, z którym musieli się
uporać wykonawcy woli księcia Aleksandra. Już
w lipcu 1885, jeszcze przed oficjalnym ogłosze-
niem aktu fundacji, namiestnik Zaleski polecił
ówczesnemu prezydentowi Krakowa, Feliksowi
Szlachtowskiemu, sporządzić wykaz parceli w
mieście i jego okolicy, nadających się pod budo-
wę zakładu 10.
Sytuacja Krakowa w połowie lat osiemdzie-
siątych XIX wieku nie sprzyjała poszukiwaniom.
Miasto otoczone w latach pięćdziesiątych syste-
7E. Rostworowski, Lubomirski Franciszek
Ksawery, PSB, T. XVIII: 1973, s. 32 i 33.
8J. Bieniarzówna, Lubomirski Aleksander
Ignacy, PSB, T. XVIII: 1973, s. 2; S. I n g 1 o t, Inwen-
tarz Archiwum XX. Lubomirskich (linia dąbrowieńska),
Warszawa 1937; Czais, R. 46: 1893, nr 134 i 135; Ossoli-
neum, rkps 6007 — tu m. in. listy Aleksandra do brata
Konstantego Lubomirskiego z lat 1845—(1868 i 1851—1869,
°raz rkps. 6024 — tu list od Konstantego do Aleksan-
dra z roku 1845. Autor prowadzi nadal szerokie poszu-
kiwania archiwalne, które powinny przynieść pogłę-
bienie wiedzy o tej interesującej postaci.
2. Książę Aleksander Lubomirski (wg Tygodnika Ilu-
strowanego)
mem fortyfikacji, właśnie w tym czasie zaczyna-
ło odczuwać coraz wyraźniej negatywne strony
statusu nadgranicznej twierdzy. Ograniczenie je-
go terytorium do obszaru 6 km2, przy rosnącym
stale ruchu budowlanym, prowadziło do deficytu
terenów nadających się pod zabudowę i rozwinię-
tej do niespotykanych rozmiarów spekulacji grun-
towej. Z problemem tym spotkali się nieco wcześ-
niej twórcy fundacji Helclów, teraz sytuacja by-
ła jeszcze trudniejsza. Ceny działek budowlanych
szły szybko w górę, a równocześnie coraz trud-
niej było znaleźć kilkuhektarowy, rozległy teren,
nadający się pod budowę gmachu Schroniska. Mi-
9 W roku 1888 ks. Aleksander Lubomirski dokonał
drugiej, analogicznej fundacji, przeznaczając 1 min fran-
ków na zakład dla zaniedbanych i opuszczonych dziew-
cząt w Krakowie. Efektem tego zapisu jest Zakład Mat-
ki Bożej Miłosierdzia w Łagiewnikach (dzisiaj ulica
Wronia). Powstał on w latach 1890—1893 wg projektu
wybitnego architekta Karola Zaremby i wymaga osob-
nego opracowania monograficznego.
10 Korespondencja w tej sprawie w Wojewódzkim
Archiwum Państwowym w Krakowie, sygn. IT 1079
„Fundacja ks. Aleksandra Lubomirskiego 1885—1890".
137