DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV - XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0105
ij**e y*Mo, k<
Pana dd Pwiicoa:
1. Panteon, plan (wg Serlia, lib. III)
Od wczesnego średniowiecza służył on jako ko-
ściół S. Maria Rotonda. Pozwoliło to na prze-
trwanie budowli i nadało jej rozgłos, którego na-
brała jako typ centralnego kościoła maryjnego 9.
Uważano ją za największe osiągnięcie architekto-
niczne pogan. Przykładowo wymienić można po-
chwały Serlia, Palladia i Carla Fontany 10.
Cały kompleks architektoniczny Panteonu mo-
żna podzielić na cztery zasadnicze części (ryc. 1):
zwrócony na północ pronaos, wznoszący się za
nim człon pośredni, kopułową rotundę oraz przy-
legające do niej od strony południowej resztki bu-
dowli. Wzniesiony na niewidocznym obecnie (z po-
wodu późniejszego podniesienia się terenu) po-
dium z plintą, siedmioosiowy, koryncki pronaos,
składa się z szesnastu niekanelowanych kolumn
marmurowych, tworzących trzy trójprzęsłowe na-
wy, pierwotnie sklepione kolebkowo n. Rzędy we-
wnętrznych kolumn ustawiono za trzecią i szóstą
kolumną frontową. Zewnętrzne podpory dźwigają
belkowanie, którego fryz od frontu zdobi maju-
skułowy napis. Wyżej wznosi się trójkątny, po-
zbawiony dekoracji rzeźbiarskiej przyczółek. Ca-
łość nakryta została dwuspadowym dachem,
wspartym do początku w. XVII na brązowym
wiązaniu12. W r. 1270 wzniesiono bezpośrednio
mad przyczółkiem kwadratową w planie, dwu-
kondygnacjową dzwonniczkę z czterospadowym
dachem (ryc. 2) 13. W górnej kondygnacji tej wie-
życzki znajdowały się biforialne okna. Nowożyt-
ne poczucie symetrii, które znalazło wyraz w
przedstawieniu z początku w. XV (ryc. 3), dopro-
wadziło do jej zastąpienia przez dwie nowe, wznie-
sione na początku w. XVII na narożach członu
pośredniego (ryc. 4) u. Został on wzniesiony z be-
tonu oblicowanego cegłą na tych samych funda-
mentach, co pronaos. Wysokością dorównuje mu-
rom rotundy. Elewacje boczne rozczłonkowane są
pilastrami korynckimi z białego marmuru, dźwi-
gającymi belkowanie łączące się z belkowaniem
pronaosu, a urywające się przy murze rotundy.
9 Por. F a b i a ń s k i o.c., s. 76, przyp. 8.
10 Por. T. Buddensieg, Criticism and Praise of
the Pantheon in the Middle Ages and the Renaissance,
[w:] Classical Influences on European Culture A. D.
500—1500, Cambridge 1971, s. 261; tenże, Criticism of
Ancient Architecture in the Sixteenth and Seventeenth
Centuries [w:] Classical Influences on European Cultu-
re A. D. 1500—1700, Cambridge 1976, s. 336 i n.; S e r 1 i o,
Tutte l’opere d’architettura, III, Venezia 1619, fol. 50r.;
P a 11 a d i o, Cztery księgi o architekturze, Warszawa
1955, ks. IV, rozdz. 20; F o n t a n a, Templum Vaticanum,
Pv,oma 1694, s. 453.
11 Świadczą o tym rysunki m. in. Serlia, o.c.,
lib. III, fol. 612 i Palladia, o.c., ks. IV, s. 77.
12 W r. 1627 papież Urban VIII kazał zabrać brązo-
we belki z przedsionka i zastąpić je drewnianymi.
13 Upamiętnia to tablica, wmurowana przy posadzce
w ścianę z prawej strony wejścia do rotundy z członu
pośredniego. Jej wygląd przekazały zachowane rysunki,
z których najbardziej wiarygodne stworzyli: M. Heem-
skerk, dawniej w Kupferstichkabinett w Berlinie (repr
w: H. E g g e r, Rómische Veduten, Bd. II, 1931, pl. 99);
anonim z w. XVI (ryc. 2); E. du Perac, I vestigi dell’
antichita di Roma, 1680, i. 35.
14 Kwestia autorstwa dzwonniczek, istniejących w la-
tach 1626—1882/1883 nie jest całkowicie wyjaśniona. W
starszej literaturze przypisywano je tradycyjnie, choć bez
rzeczowych podstaw, Berniniemu. V. H. T h e 1 e n (Fran-
cesco Borromini, Graz 1967, s. 36—37), Bordini (o.c., s.
53—54), a zwłaszcza T. T h i e m e (Disegni di cantiere
per i campanili del Pantheon. Grafitti sui marmi della
copertura (Palladio, XX, 1970), s. 73—88, zwłaszcza s. 79 —
81) przypisują ogólny projekt Madernie, a wykonanie —
Borrominiemu. Powołują się przy tym na rysunki tego
ostatniego oraz na porównanie stylu z innymi wieżowymi
fasadami warsztatu Maderny, jak S. Anastasio dei Greci,
S. Trinita dei Monti, S. Maria in Aąuiro i w Palazzo
Mattei. MacDonald, (o.c., s. 114 i 117) dopatrywał
się tu wpływu wieżowych fasad typu bazyliki Sw. Pio-
tra wg projektu Bramantego i Sangalla oraz wykona-
7 — Folia Historiae Artium 1. XX.
97
Pana dd Pwiicoa:
1. Panteon, plan (wg Serlia, lib. III)
Od wczesnego średniowiecza służył on jako ko-
ściół S. Maria Rotonda. Pozwoliło to na prze-
trwanie budowli i nadało jej rozgłos, którego na-
brała jako typ centralnego kościoła maryjnego 9.
Uważano ją za największe osiągnięcie architekto-
niczne pogan. Przykładowo wymienić można po-
chwały Serlia, Palladia i Carla Fontany 10.
Cały kompleks architektoniczny Panteonu mo-
żna podzielić na cztery zasadnicze części (ryc. 1):
zwrócony na północ pronaos, wznoszący się za
nim człon pośredni, kopułową rotundę oraz przy-
legające do niej od strony południowej resztki bu-
dowli. Wzniesiony na niewidocznym obecnie (z po-
wodu późniejszego podniesienia się terenu) po-
dium z plintą, siedmioosiowy, koryncki pronaos,
składa się z szesnastu niekanelowanych kolumn
marmurowych, tworzących trzy trójprzęsłowe na-
wy, pierwotnie sklepione kolebkowo n. Rzędy we-
wnętrznych kolumn ustawiono za trzecią i szóstą
kolumną frontową. Zewnętrzne podpory dźwigają
belkowanie, którego fryz od frontu zdobi maju-
skułowy napis. Wyżej wznosi się trójkątny, po-
zbawiony dekoracji rzeźbiarskiej przyczółek. Ca-
łość nakryta została dwuspadowym dachem,
wspartym do początku w. XVII na brązowym
wiązaniu12. W r. 1270 wzniesiono bezpośrednio
mad przyczółkiem kwadratową w planie, dwu-
kondygnacjową dzwonniczkę z czterospadowym
dachem (ryc. 2) 13. W górnej kondygnacji tej wie-
życzki znajdowały się biforialne okna. Nowożyt-
ne poczucie symetrii, które znalazło wyraz w
przedstawieniu z początku w. XV (ryc. 3), dopro-
wadziło do jej zastąpienia przez dwie nowe, wznie-
sione na początku w. XVII na narożach członu
pośredniego (ryc. 4) u. Został on wzniesiony z be-
tonu oblicowanego cegłą na tych samych funda-
mentach, co pronaos. Wysokością dorównuje mu-
rom rotundy. Elewacje boczne rozczłonkowane są
pilastrami korynckimi z białego marmuru, dźwi-
gającymi belkowanie łączące się z belkowaniem
pronaosu, a urywające się przy murze rotundy.
9 Por. F a b i a ń s k i o.c., s. 76, przyp. 8.
10 Por. T. Buddensieg, Criticism and Praise of
the Pantheon in the Middle Ages and the Renaissance,
[w:] Classical Influences on European Culture A. D.
500—1500, Cambridge 1971, s. 261; tenże, Criticism of
Ancient Architecture in the Sixteenth and Seventeenth
Centuries [w:] Classical Influences on European Cultu-
re A. D. 1500—1700, Cambridge 1976, s. 336 i n.; S e r 1 i o,
Tutte l’opere d’architettura, III, Venezia 1619, fol. 50r.;
P a 11 a d i o, Cztery księgi o architekturze, Warszawa
1955, ks. IV, rozdz. 20; F o n t a n a, Templum Vaticanum,
Pv,oma 1694, s. 453.
11 Świadczą o tym rysunki m. in. Serlia, o.c.,
lib. III, fol. 612 i Palladia, o.c., ks. IV, s. 77.
12 W r. 1627 papież Urban VIII kazał zabrać brązo-
we belki z przedsionka i zastąpić je drewnianymi.
13 Upamiętnia to tablica, wmurowana przy posadzce
w ścianę z prawej strony wejścia do rotundy z członu
pośredniego. Jej wygląd przekazały zachowane rysunki,
z których najbardziej wiarygodne stworzyli: M. Heem-
skerk, dawniej w Kupferstichkabinett w Berlinie (repr
w: H. E g g e r, Rómische Veduten, Bd. II, 1931, pl. 99);
anonim z w. XVI (ryc. 2); E. du Perac, I vestigi dell’
antichita di Roma, 1680, i. 35.
14 Kwestia autorstwa dzwonniczek, istniejących w la-
tach 1626—1882/1883 nie jest całkowicie wyjaśniona. W
starszej literaturze przypisywano je tradycyjnie, choć bez
rzeczowych podstaw, Berniniemu. V. H. T h e 1 e n (Fran-
cesco Borromini, Graz 1967, s. 36—37), Bordini (o.c., s.
53—54), a zwłaszcza T. T h i e m e (Disegni di cantiere
per i campanili del Pantheon. Grafitti sui marmi della
copertura (Palladio, XX, 1970), s. 73—88, zwłaszcza s. 79 —
81) przypisują ogólny projekt Madernie, a wykonanie —
Borrominiemu. Powołują się przy tym na rysunki tego
ostatniego oraz na porównanie stylu z innymi wieżowymi
fasadami warsztatu Maderny, jak S. Anastasio dei Greci,
S. Trinita dei Monti, S. Maria in Aąuiro i w Palazzo
Mattei. MacDonald, (o.c., s. 114 i 117) dopatrywał
się tu wpływu wieżowych fasad typu bazyliki Sw. Pio-
tra wg projektu Bramantego i Sangalla oraz wykona-
7 — Folia Historiae Artium 1. XX.
97