DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Imagines Beatae Mariae Virginis gratiosae: Małopolski typ Hodegetrii z XV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20540#0033
mującego kilkadziesiąt przykładów — w tym zna-
czną liczbę obrazów jeszcze przemalowanych lub
zasłoniętych sukienkami — okazuje się, że ten
drugi region, a ściślej ziemie dawnej diecezji kra-
kowskiej (u schyłku średniowiecza sięgającej od
Bielska, Bytomia i Częstochowy na zachodzie po-
za Lublin i Łuków na północnym wschodzie) by-
ły obszarem, na którym pojawiły się pierwsze w
Polsce obrazy Matki Boskiej „piekarskiej", a ich
kult i wytwórczość tam właśnie znalazły najpeł-
niejszy wyraz. Znane w dziejach sztuki zjawisko
powielania obrazów jednego typu w zwartej serii
Hodegetrii małopolskich zyskało postać klasycz-
ną.
Przyczyny, początki i okoliczności powstawa-
nia w dawnej diecezji krakowskiej obrazów Mat-
ki Boskiej z Dzieciątkiem nie zostały dotąd wy-
jaśnione. Milczą o tym kultowym zjawisku ogło-
szone drukiem teksty źródłowe z XV wieku i hi-
storyk sztuki, pragnąc wyświetlić źródła owego
fenomenu, staje wobec swoistego paradoksu: zna-
czna liczba, powstałych w tym czasie obrazów ty-
pu „piekarskiego" świadczy niepodważalnie o wy-
sokim autorytecie kultowym nieznanego wizerun-
ku prototypowego i jego małopolskich powtórzeń,
a jednak — wobec przekazanych przez źródła hi-
storyczne, literaturę dewocyjną i legendę wiado-
mości o rozwijającym się w tym czasie kulcie,
pozbawionego jeszcze powtórzeń, obrazu Matki
Boskiej Częstochowskiej — początki i niezwykłe
rozpowszechnienie replik „konkurencyjnego" typu
pozostają zjawiskiem od strony źródeł pisanych
nie wyjaśnionym. W znanych przekazach świa-
dectwa czci oddawanej omawianym obrazom po-
jawiają się dopiero od XVII wieku i jeden z tych
późnych zapisów 3 posłużył do sformułowania ty-
tułu niniejszej pracy. Dla początków kultu jedy-
nym źródłem informacji pozostają na razie sa-
me obrazy.
Hodegetrie małopolskie, spełniając zasady „ko-
piowania" wizerunków otaczanych kultem, kon-
sekwentnie powtarzają ikonograficzno-formalny
układ nie znanego dziś wzoru. W polu o kształcie
prostokąta stojącego mieści się frontalnie ujęta
półpostać Matki Boskiej trzymającej Dzieciątko
na lewej ręce. Maria nieznacznie pochyla głowę
w stronę Chrystusa, kierując wzrok na wprost;
prawą, poziomo ułożoną i wyprostowaną dłonią,
0 wydłużonych palcach, z kciukiem odgiętym ku
górze, wskazuje na Syna, podczas gdy opuszczo-
na dłoń lewa podtrzymuje jego nogi. Głowę Mat-
ki Boskiej okrywa płaszcz, którego brzeg tworzy
nad czołem zakładkę, falistą linią otacza twarz
1 niżej zbiega się pod szyją, spięty broszą; poni-
żej broszy i prawego ramienia oraz dłoni brzegi
płaszcza łagodnymi łukami opadają w dół. Spod
płaszcza wokół twarzy wyłania się wąski skraj
białej chusty, odsłaniającej w zagłębieniach falu-
jące się włosy. Suknia Marii ukazuje się jedynie
w półkolistym lub trójkątnym rozchyleniu pła-
szcza pod szyją, w wąskim jego rozchyleniu po-
niżej broszy i przy prawej dłoni, gdzie wyłania się
zakończenie rękawa. Wyprostowane Dzieciątko,
zwrócone w trzech czwartych, podnosi głowę ku
górze i spogląda na Matkę; prawą, zgiętą w łok-
ciu ręką błogosławi, lewą ujmuje wspartą na ko-
lanach książkę. Jego szatę stanowi długa tunika,
odsłaniająca dłonie i zakończenia stóp: lewej, po-
kazanej od góry, i prawej — od dołu lub, rzadziej,
również od góry. Głowy Marii i Chrystusa ota-
czają stykające się obwodami lub zachodzące na
siebie nimby.
Powtarzając opisany układ, obrazy małopol-
skie różnią się między sobą — na ogół nieznacz-
nie —■ rozmiarami (najczęściej ich wysokość wy-
nosi 110—120 cm, szerokość 60—75 cm) i drob-
nymi odchyleniami w proporcjach kompozycji
oraz ich części składowych. Następujące wraz z
upływem czasu zmiany nie naruszały jednak pod-
stawowych cech typu; polegały na niewielkich
przesunięciach bądź przekształceniach szczegółów
(np. odwrócenie grzbietu książki lub wzbogacenie
go, Warszawa 1978,, s. 317—318; I. Galicka, H. S y g i e-
t y ń s k a, „Hodegetria" z Blędowa (Biuletyn Historii
Sztuki, R. 42: 1980, nr 1), s. 34—44; J. Gadomski,
Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420—1470,
Warszawa 1981, s. 37, 53—54, 77—78, 113—114, 115, 118,
120, 122, il. 30, 32, 37—39, 57, 66, 67, 69, 95, 158, 180, 191,
192, 259—261, 274, 2(75, 308; T. Chrzanowski, M. Kor-
ne ck i, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s.
151—152, dl. 81a; E. Snieżyńska-Stolot, Kult ita-
lo-bizantyńskich obrazów maryjnych w Europie Środ-
kowej w w. XIV (Studia Glaromootana, t. 5, 1984), s.
21„ il, 19, 20; A, Różycka-Bryzek, J. Gadomski,
Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej w świetle badań
historii sztuki (ibid.), s. 46; A. Karłowska-Kamzo-
w a, Uwagi o genezie i ekspresji obrazu jasnogórskiego
(ibid.), s. 54, 58—69; B. Miodońska, Gotycka Hodege-
tria w krakowskim kościele Sw. Marka [w druku] (tekst
tej najnowszej pracy nie jest mi znany). Pominięto tu
wydawany od r. 1951 Katalog zabytków sztuki w Pol-
sce; jego zeszyty i tomy, cytowane w wyborze w dal-
szych przypisach, w przypadku większej części wczes-
nych obrazów małopolskich podają informacje już nie-
aktualne.
3 Zob. przypis 69.
30
czną liczbę obrazów jeszcze przemalowanych lub
zasłoniętych sukienkami — okazuje się, że ten
drugi region, a ściślej ziemie dawnej diecezji kra-
kowskiej (u schyłku średniowiecza sięgającej od
Bielska, Bytomia i Częstochowy na zachodzie po-
za Lublin i Łuków na północnym wschodzie) by-
ły obszarem, na którym pojawiły się pierwsze w
Polsce obrazy Matki Boskiej „piekarskiej", a ich
kult i wytwórczość tam właśnie znalazły najpeł-
niejszy wyraz. Znane w dziejach sztuki zjawisko
powielania obrazów jednego typu w zwartej serii
Hodegetrii małopolskich zyskało postać klasycz-
ną.
Przyczyny, początki i okoliczności powstawa-
nia w dawnej diecezji krakowskiej obrazów Mat-
ki Boskiej z Dzieciątkiem nie zostały dotąd wy-
jaśnione. Milczą o tym kultowym zjawisku ogło-
szone drukiem teksty źródłowe z XV wieku i hi-
storyk sztuki, pragnąc wyświetlić źródła owego
fenomenu, staje wobec swoistego paradoksu: zna-
czna liczba, powstałych w tym czasie obrazów ty-
pu „piekarskiego" świadczy niepodważalnie o wy-
sokim autorytecie kultowym nieznanego wizerun-
ku prototypowego i jego małopolskich powtórzeń,
a jednak — wobec przekazanych przez źródła hi-
storyczne, literaturę dewocyjną i legendę wiado-
mości o rozwijającym się w tym czasie kulcie,
pozbawionego jeszcze powtórzeń, obrazu Matki
Boskiej Częstochowskiej — początki i niezwykłe
rozpowszechnienie replik „konkurencyjnego" typu
pozostają zjawiskiem od strony źródeł pisanych
nie wyjaśnionym. W znanych przekazach świa-
dectwa czci oddawanej omawianym obrazom po-
jawiają się dopiero od XVII wieku i jeden z tych
późnych zapisów 3 posłużył do sformułowania ty-
tułu niniejszej pracy. Dla początków kultu jedy-
nym źródłem informacji pozostają na razie sa-
me obrazy.
Hodegetrie małopolskie, spełniając zasady „ko-
piowania" wizerunków otaczanych kultem, kon-
sekwentnie powtarzają ikonograficzno-formalny
układ nie znanego dziś wzoru. W polu o kształcie
prostokąta stojącego mieści się frontalnie ujęta
półpostać Matki Boskiej trzymającej Dzieciątko
na lewej ręce. Maria nieznacznie pochyla głowę
w stronę Chrystusa, kierując wzrok na wprost;
prawą, poziomo ułożoną i wyprostowaną dłonią,
0 wydłużonych palcach, z kciukiem odgiętym ku
górze, wskazuje na Syna, podczas gdy opuszczo-
na dłoń lewa podtrzymuje jego nogi. Głowę Mat-
ki Boskiej okrywa płaszcz, którego brzeg tworzy
nad czołem zakładkę, falistą linią otacza twarz
1 niżej zbiega się pod szyją, spięty broszą; poni-
żej broszy i prawego ramienia oraz dłoni brzegi
płaszcza łagodnymi łukami opadają w dół. Spod
płaszcza wokół twarzy wyłania się wąski skraj
białej chusty, odsłaniającej w zagłębieniach falu-
jące się włosy. Suknia Marii ukazuje się jedynie
w półkolistym lub trójkątnym rozchyleniu pła-
szcza pod szyją, w wąskim jego rozchyleniu po-
niżej broszy i przy prawej dłoni, gdzie wyłania się
zakończenie rękawa. Wyprostowane Dzieciątko,
zwrócone w trzech czwartych, podnosi głowę ku
górze i spogląda na Matkę; prawą, zgiętą w łok-
ciu ręką błogosławi, lewą ujmuje wspartą na ko-
lanach książkę. Jego szatę stanowi długa tunika,
odsłaniająca dłonie i zakończenia stóp: lewej, po-
kazanej od góry, i prawej — od dołu lub, rzadziej,
również od góry. Głowy Marii i Chrystusa ota-
czają stykające się obwodami lub zachodzące na
siebie nimby.
Powtarzając opisany układ, obrazy małopol-
skie różnią się między sobą — na ogół nieznacz-
nie —■ rozmiarami (najczęściej ich wysokość wy-
nosi 110—120 cm, szerokość 60—75 cm) i drob-
nymi odchyleniami w proporcjach kompozycji
oraz ich części składowych. Następujące wraz z
upływem czasu zmiany nie naruszały jednak pod-
stawowych cech typu; polegały na niewielkich
przesunięciach bądź przekształceniach szczegółów
(np. odwrócenie grzbietu książki lub wzbogacenie
go, Warszawa 1978,, s. 317—318; I. Galicka, H. S y g i e-
t y ń s k a, „Hodegetria" z Blędowa (Biuletyn Historii
Sztuki, R. 42: 1980, nr 1), s. 34—44; J. Gadomski,
Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420—1470,
Warszawa 1981, s. 37, 53—54, 77—78, 113—114, 115, 118,
120, 122, il. 30, 32, 37—39, 57, 66, 67, 69, 95, 158, 180, 191,
192, 259—261, 274, 2(75, 308; T. Chrzanowski, M. Kor-
ne ck i, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s.
151—152, dl. 81a; E. Snieżyńska-Stolot, Kult ita-
lo-bizantyńskich obrazów maryjnych w Europie Środ-
kowej w w. XIV (Studia Glaromootana, t. 5, 1984), s.
21„ il, 19, 20; A, Różycka-Bryzek, J. Gadomski,
Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej w świetle badań
historii sztuki (ibid.), s. 46; A. Karłowska-Kamzo-
w a, Uwagi o genezie i ekspresji obrazu jasnogórskiego
(ibid.), s. 54, 58—69; B. Miodońska, Gotycka Hodege-
tria w krakowskim kościele Sw. Marka [w druku] (tekst
tej najnowszej pracy nie jest mi znany). Pominięto tu
wydawany od r. 1951 Katalog zabytków sztuki w Pol-
sce; jego zeszyty i tomy, cytowane w wyborze w dal-
szych przypisach, w przypadku większej części wczes-
nych obrazów małopolskich podają informacje już nie-
aktualne.
3 Zob. przypis 69.
30