DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Imagines Beatae Mariae Virginis gratiosae: Małopolski typ Hodegetrii z XV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20540#0034
kształtu broszy), co po części wynikało ze stylo-
wych przemian zachodzących w małopolskim ma-
larstwie drugiej i trzeciej tercji XV wieku.
Zasadzie powtarzania cech pierwowzoru pod-
porządkowywano także koloryt obrazów małopol-
skich. Płaszcz Marii jest zawsze ciemnobłękitny
(kolor ten przechodzi dziś nieraz w czerń lub, je-
śli użyto azurytu, w ciemną zieleń), podszewkę
płaszcza malowano w kolorze ciemnoczerwonym.
Na tunice Chrystusa spotykamy różne odcienie
ciemnego brązu o zabarwieniu czerwonym, fiole-
towym lub zielonkawym, podszewka tuniki jest z
reguły jasnozielona. Okładka ewangeliarza ma ko-
lor jasnej, intensywnej czerwieni, karnacje malo-
wano przy użyciu rozbielonego różu (uzyskiwane-
go z cynobru lub czerwieni żelazowej), do chusty
używano bieli ołowiowej. Od ogólnie przyjętych
reguł kolorystycznych czasem odstępowano: w kil-
ku obrazach pochodzących z drugiej połowy w.
XV tunika Chrystusa ma kolor cynobrowy, a
okładka książki — zielony lub oliwkowozielony.
Inne odchylenia w odcieniach mogą wynikać z
tego, że różne warsztaty dysponowały różnymi ro-
dzajami pigmentów, oraz z wtórnie zachodzących
zmian barwników, jak w przypadku azurytu.
Do najstarszych Hodegetrii małopolskich opi-
sanego typu należy obraz w klasztorze do-
minikanów w Krakowie (ryc. 1)4. Wszy-
stkie elementy złocone — tło, nimby, pasy wzdłuż
brzegów szat i broszę — zmieniono na obecne
zapewne w wieku XVI, co częściowo odebrało wi-
zerunkowi cechy pierwotnego autentyzmu. Rezul-
tatem wtórnej ingerencji jest też przypuszczal-
nie intensywnie różowy koloryt karnacji (efekt
przemycia wierzchniej warstwy malarskiej5), a
także przemalowana prawa stopa Dzieciątka, w
dzisiejszej wersji widoczna, od góry. Inne, czytel-
ne cechy pierwotne wyróżniają obraz „dominikań-
ski" wśród pozostałych namalowanych w Mało-
polsce Hodegetrii: mniejsze w stosunku do dal-
szyoh przykładów rozmiary obrazu prowadzą do
wniosku, że format ich nie został jeszcze „znorma-
lizowany", uderzająca jest ponadto kulista budo-
wa głowy Marii, jej zwężająca się twarz zakoń-
czona drobną brodą i mocno odgięty kciuk lewej
dłoni. W szczegółach postaci Dzieciątka (głowa,
dłonie) zauważyć można związki stylowe z odpo-
wiednimi fragmentami obrazu Matki Boskiej z
Dzieciątkiem w kościele Bożego Ciała w Krako-
wie, tam zapewne przemalowanego w partiach
karnacji w drugiej ćwierci w. XV6.
W kompozycji Matki Boskiej z Dzieciątkiem
w kościele parafialnym w Jakubk o wicach
koło Nowego Sącza w stosunku do obrazu w Kra-
kowie obserwujemy nieznaczne odchylenia (ryc.
2)7: postać Chrystusa zbliżyła się do krawędzi ta-
blicy (zaznaczonej w partii tła drobnym ornamen-
tem puncowanym, a więc pierwotnej), wypukły
kształt głowy Marii nie został tak mocno uwy-
datniony, a grzbiet ewangeliarza jest odwrócony.
Pierwotny, oszczędny ornament wzdłuż brzegów
płaszcza nie rozbija ciemnobłękitnego „masywu"
popiersia Marii o starannie zarysowanym kontu-
rze zewnętrznym. W obliczu Matki Boskiej zwra-
ca uwagę kształt wąskich, „italianizujących" oczu.
Wszystkie te cechy — wraz z pierwotnymi nimba-
mi i tłem o dyskretnej dekoracji oraz szlachet-
nym rysunkiem szczegółów — nadają obrazowi
w Jakubkowicach charakter niejako klasyczny.
Drobny ornament na szacie Dzieciątka wyjątko-
wo został namalowany bez użycia patronu. Obraz
ten, podobnie jak Hodegetrię w Krakowie, na-
leży odnieść do drugiej ćwierci w. XV.
Najmniejsza z wszystkich Matka Boska z Dzie-
ciątkiem na dyptyku relikwiarzowym w skarbcu
katedry na Wawelu z uwagi na wyjątko-
wą skalę w niektórych szczegółach sprawia wra-
żenie namalowanej swobodnie i szkicowo (ryc.
4 Wymiary w świetle ramy 74 X 54 cm. Obraz prze-
chowywany byl dawniej na klasztornym strychu. W r.
1943 miał przemalowane szaty i wtórnie pozłocone tło
(B. Trete r, „Dziennik konserwatorski", maszynopis w
Politechnice Krakowskiej, t. 8, 1940—1945, s. 56). Za-
mierzoną wówczas konserwację przeprowadził R. Ko-
złowski w Krakowie, usuwając przemalowania i zakła-
dając na odwrocie parkiet (informacja F. Studzińskiego
O. p.). Obraz, oprawiony obecnie w nowszą ramę z re-
likwiami, znajduje się w ołtarzu oratorium na piętrze
tzw. nowego chóru — zob. Gadomski, Wstęp do ba-
dań..., s. 57, il. I3a; tenże, Gotyckie malarstwo..., s.
115, il. 30, 260, 261.
5 Przy malowaniu karnacji w wieku XV (także w
polichromowanej rzeźbie drewnianej) zakładano najpierw
podmalówkę w kolorze intensywnego różu, na której
bielą ołowiową modelowano partie wypukłe.
6 Gadomski, Gotyckie malarstwo..., s. 113, il. 261,
262.
7 Wymiary 110 X 60 cm. Około połowy w. XIX (?)
obraz został przemalowany w technice olejnej. Konser-
wowany w latach 1965—1966 w Pracowniach Konserwa-
cji Zabytków Oddz. Kraków przez A. Bogdanowską, z
odsłonięciem warstwy pierwotnej (A. Bogdanowska,
„Dokumentacja konserwatorska", Archiwum PKZ Oddz.
Kraków; Dzieło sztuki w konserwacji. Katalog wystawy,
Kraków 1976, s. 34, nr 1, I, il. 6, 7). Zob. też Gadom-
ski, Wstęp do badań..., s. 57, il. 13 b; tenże, Gotyckie
malarstwo..., s. 3^7, 78, 113, il. 38, 180, 191, 259.
31
wych przemian zachodzących w małopolskim ma-
larstwie drugiej i trzeciej tercji XV wieku.
Zasadzie powtarzania cech pierwowzoru pod-
porządkowywano także koloryt obrazów małopol-
skich. Płaszcz Marii jest zawsze ciemnobłękitny
(kolor ten przechodzi dziś nieraz w czerń lub, je-
śli użyto azurytu, w ciemną zieleń), podszewkę
płaszcza malowano w kolorze ciemnoczerwonym.
Na tunice Chrystusa spotykamy różne odcienie
ciemnego brązu o zabarwieniu czerwonym, fiole-
towym lub zielonkawym, podszewka tuniki jest z
reguły jasnozielona. Okładka ewangeliarza ma ko-
lor jasnej, intensywnej czerwieni, karnacje malo-
wano przy użyciu rozbielonego różu (uzyskiwane-
go z cynobru lub czerwieni żelazowej), do chusty
używano bieli ołowiowej. Od ogólnie przyjętych
reguł kolorystycznych czasem odstępowano: w kil-
ku obrazach pochodzących z drugiej połowy w.
XV tunika Chrystusa ma kolor cynobrowy, a
okładka książki — zielony lub oliwkowozielony.
Inne odchylenia w odcieniach mogą wynikać z
tego, że różne warsztaty dysponowały różnymi ro-
dzajami pigmentów, oraz z wtórnie zachodzących
zmian barwników, jak w przypadku azurytu.
Do najstarszych Hodegetrii małopolskich opi-
sanego typu należy obraz w klasztorze do-
minikanów w Krakowie (ryc. 1)4. Wszy-
stkie elementy złocone — tło, nimby, pasy wzdłuż
brzegów szat i broszę — zmieniono na obecne
zapewne w wieku XVI, co częściowo odebrało wi-
zerunkowi cechy pierwotnego autentyzmu. Rezul-
tatem wtórnej ingerencji jest też przypuszczal-
nie intensywnie różowy koloryt karnacji (efekt
przemycia wierzchniej warstwy malarskiej5), a
także przemalowana prawa stopa Dzieciątka, w
dzisiejszej wersji widoczna, od góry. Inne, czytel-
ne cechy pierwotne wyróżniają obraz „dominikań-
ski" wśród pozostałych namalowanych w Mało-
polsce Hodegetrii: mniejsze w stosunku do dal-
szyoh przykładów rozmiary obrazu prowadzą do
wniosku, że format ich nie został jeszcze „znorma-
lizowany", uderzająca jest ponadto kulista budo-
wa głowy Marii, jej zwężająca się twarz zakoń-
czona drobną brodą i mocno odgięty kciuk lewej
dłoni. W szczegółach postaci Dzieciątka (głowa,
dłonie) zauważyć można związki stylowe z odpo-
wiednimi fragmentami obrazu Matki Boskiej z
Dzieciątkiem w kościele Bożego Ciała w Krako-
wie, tam zapewne przemalowanego w partiach
karnacji w drugiej ćwierci w. XV6.
W kompozycji Matki Boskiej z Dzieciątkiem
w kościele parafialnym w Jakubk o wicach
koło Nowego Sącza w stosunku do obrazu w Kra-
kowie obserwujemy nieznaczne odchylenia (ryc.
2)7: postać Chrystusa zbliżyła się do krawędzi ta-
blicy (zaznaczonej w partii tła drobnym ornamen-
tem puncowanym, a więc pierwotnej), wypukły
kształt głowy Marii nie został tak mocno uwy-
datniony, a grzbiet ewangeliarza jest odwrócony.
Pierwotny, oszczędny ornament wzdłuż brzegów
płaszcza nie rozbija ciemnobłękitnego „masywu"
popiersia Marii o starannie zarysowanym kontu-
rze zewnętrznym. W obliczu Matki Boskiej zwra-
ca uwagę kształt wąskich, „italianizujących" oczu.
Wszystkie te cechy — wraz z pierwotnymi nimba-
mi i tłem o dyskretnej dekoracji oraz szlachet-
nym rysunkiem szczegółów — nadają obrazowi
w Jakubkowicach charakter niejako klasyczny.
Drobny ornament na szacie Dzieciątka wyjątko-
wo został namalowany bez użycia patronu. Obraz
ten, podobnie jak Hodegetrię w Krakowie, na-
leży odnieść do drugiej ćwierci w. XV.
Najmniejsza z wszystkich Matka Boska z Dzie-
ciątkiem na dyptyku relikwiarzowym w skarbcu
katedry na Wawelu z uwagi na wyjątko-
wą skalę w niektórych szczegółach sprawia wra-
żenie namalowanej swobodnie i szkicowo (ryc.
4 Wymiary w świetle ramy 74 X 54 cm. Obraz prze-
chowywany byl dawniej na klasztornym strychu. W r.
1943 miał przemalowane szaty i wtórnie pozłocone tło
(B. Trete r, „Dziennik konserwatorski", maszynopis w
Politechnice Krakowskiej, t. 8, 1940—1945, s. 56). Za-
mierzoną wówczas konserwację przeprowadził R. Ko-
złowski w Krakowie, usuwając przemalowania i zakła-
dając na odwrocie parkiet (informacja F. Studzińskiego
O. p.). Obraz, oprawiony obecnie w nowszą ramę z re-
likwiami, znajduje się w ołtarzu oratorium na piętrze
tzw. nowego chóru — zob. Gadomski, Wstęp do ba-
dań..., s. 57, il. I3a; tenże, Gotyckie malarstwo..., s.
115, il. 30, 260, 261.
5 Przy malowaniu karnacji w wieku XV (także w
polichromowanej rzeźbie drewnianej) zakładano najpierw
podmalówkę w kolorze intensywnego różu, na której
bielą ołowiową modelowano partie wypukłe.
6 Gadomski, Gotyckie malarstwo..., s. 113, il. 261,
262.
7 Wymiary 110 X 60 cm. Około połowy w. XIX (?)
obraz został przemalowany w technice olejnej. Konser-
wowany w latach 1965—1966 w Pracowniach Konserwa-
cji Zabytków Oddz. Kraków przez A. Bogdanowską, z
odsłonięciem warstwy pierwotnej (A. Bogdanowska,
„Dokumentacja konserwatorska", Archiwum PKZ Oddz.
Kraków; Dzieło sztuki w konserwacji. Katalog wystawy,
Kraków 1976, s. 34, nr 1, I, il. 6, 7). Zob. też Gadom-
ski, Wstęp do badań..., s. 57, il. 13 b; tenże, Gotyckie
malarstwo..., s. 3^7, 78, 113, il. 38, 180, 191, 259.
31