DOI Artikel:
Różycka-Bryzek, Anna: Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej: Pochodzenie i dzieje średniowieczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0012
5. Matka Boska, ikona z połowy w. XIII, klasztor Chi-
landar na Athosie, fragment (wg reprod.)
czne przeplatające się nawzajem, niespójne, peł-
ne anachronizmów i luk czasowych, dobierane —
wydaje się — tak, by z jednej strony podnieść
status świętości obrazu za pomocą najgodniejsze-
go rodowodu, z drugiej zaś by właśnie nimi wy-
tłumaczyć jego aktualny wówczas wygląd.
Łukaszowa geneza ikony namalowanej na cy-
prysowym stole w domu Marii w Jerozolimie, tak
jak mu się pojawiła z Dzieciątkiem na ramieniu;
przewiezienie do stolicy Bizancjum przez Kon-
stantyna, a stamjtąd przez księcia Lwa na Ruś,
gdzie ozdobiona złotem, srebrem i klejnotaimi zo-
stała umieszczona we wzniesionej dla niej świą-
tyni •—- to prolog, po -którym wstępują na scenę
bohaterowie bliższej przeszłości. Gdy Ruś zajął
Kazimierz Wielki, król Polski, prawosławni du-
chowni ukryli ikonę w jednym z pięciu niezdo-
4 Szerzej o historycznie potwierdzonych osobach
świadków por. Szaf r a, nieć, o.c., s. 23; Roz a no w,
o.c., s. 35—36.
5 Takie stanowisko reprezentuje również Rozanow
(o. c., s. 36—37), Kowalewicz natomiast (ibid., s. 63) po-
bytych zamków, Bełzie, który poddano dopiero
po oblężeniu przez wojska Ludwika Węgierskie-
go z przebywającym u jego boku namiestnikiem
Rusi, Władysławem księciem opolskim. Oblęże-
nie tej twierdzy jest istotnie faktem historycz-
nym przypadającym na lato r. 1377. Dalej jednak
fabuła schodzi na manowce legendy, by stworzyć
prawdopodobne okoliczności cudownego przejęcia
ikony przez Opolczyka. Mowa jest więc o ataku
Litwinów i Tatarów, jakiego nie było w rzeczy-
wistości w okresie po poddaniu Bełza, a przed
wyjazdem księcia z Rusi w r. 1378. Alby historycz-
nie uprawomocnić to zaczerpnięte z legend, mó-
wiących zwykle o poganach, wydarzenie, przy-
wiedziono tych właśnie niewiernych, jedynych
już w Europie, pod mury zamku władcy chrześ-
cijańskiego, a oo więcej, katolickiego. Jak w wielu
podaniach — począwszy od opisanej przez Ewa-
griusza klęski Persów pod Edessą dzięki wize-
runkowi Chrystusa, Mandylionowi, który zapo-
czątkował szeroko potem rozpowszechniony w
świecie bizantyńskim palladialno-apotropaiczny
kult ikon nadbramnych, po Latopis pskowski
przypisujący ikonie Matki Boskiej Znamienie za-
niechanie ataku Suzdalczyków na Nowogród —
tak i tu wrogie wojska pokonała ikona, gdy po
ugodzeniu (zapewne) strzałą poganina spowodowa-
ła zstąpienie chmury ciemności, zmuszając je do
ucieczki. Po otoczonym aurą cudowności zdobyciu
obrazu pozostawało już tylko zamknąć fabułę
aktem przewiezienia go do ziem księcia opolskiego,
tak wyróżnionego zesłaną nań łaską. Konie cią-
gnące wóz załadowany wieloma innymi nadto
ikonami morę graeco depictis ruszyły dopiero, gdy
ślubował wznieść kościół — co wypełnił fundacją
na Jasnej Górze. Końcowy ustęp legendy zawiera
jakby notarialne potwierdzenie przez pięciu wy-
mienionych z imienia świadków „wydarzeń, które
zaistniały i działy się wokół księcia Wła-
dysława [podkr. ARB], a które oglądali wła-
snymi oczami” 4. To odnoszące się do Opolczyka
poświadczenie wręcz nakazuje przyjąć, że została
ona napisana z jego inicjatywy i za jego jeszcze
życia, tj. przed r. 1402 5. Nie jest bowiem do po-
myślenia późniejsze powstanie, a nawet tylko u-
trzymanie pierwotnej redakcji tekstu wynoszącego
jego osobę — w niełasce u króla, wyzutego z zie-
mi i godności, a nawet z pamięci — gdyby w
tej właśnie formie nie był się już utrwalił od
zostawia szerokie ramy czasowe powstania prototypu
tekstu, tj. lata 1393—1430, znanego już w kilku odpi-
sach w XV w. Biografie Opolczyka zob. m. in. E. T.
B r e i t e r, Władysław książę opolski, Lwów 1889.
8
landar na Athosie, fragment (wg reprod.)
czne przeplatające się nawzajem, niespójne, peł-
ne anachronizmów i luk czasowych, dobierane —
wydaje się — tak, by z jednej strony podnieść
status świętości obrazu za pomocą najgodniejsze-
go rodowodu, z drugiej zaś by właśnie nimi wy-
tłumaczyć jego aktualny wówczas wygląd.
Łukaszowa geneza ikony namalowanej na cy-
prysowym stole w domu Marii w Jerozolimie, tak
jak mu się pojawiła z Dzieciątkiem na ramieniu;
przewiezienie do stolicy Bizancjum przez Kon-
stantyna, a stamjtąd przez księcia Lwa na Ruś,
gdzie ozdobiona złotem, srebrem i klejnotaimi zo-
stała umieszczona we wzniesionej dla niej świą-
tyni •—- to prolog, po -którym wstępują na scenę
bohaterowie bliższej przeszłości. Gdy Ruś zajął
Kazimierz Wielki, król Polski, prawosławni du-
chowni ukryli ikonę w jednym z pięciu niezdo-
4 Szerzej o historycznie potwierdzonych osobach
świadków por. Szaf r a, nieć, o.c., s. 23; Roz a no w,
o.c., s. 35—36.
5 Takie stanowisko reprezentuje również Rozanow
(o. c., s. 36—37), Kowalewicz natomiast (ibid., s. 63) po-
bytych zamków, Bełzie, który poddano dopiero
po oblężeniu przez wojska Ludwika Węgierskie-
go z przebywającym u jego boku namiestnikiem
Rusi, Władysławem księciem opolskim. Oblęże-
nie tej twierdzy jest istotnie faktem historycz-
nym przypadającym na lato r. 1377. Dalej jednak
fabuła schodzi na manowce legendy, by stworzyć
prawdopodobne okoliczności cudownego przejęcia
ikony przez Opolczyka. Mowa jest więc o ataku
Litwinów i Tatarów, jakiego nie było w rzeczy-
wistości w okresie po poddaniu Bełza, a przed
wyjazdem księcia z Rusi w r. 1378. Alby historycz-
nie uprawomocnić to zaczerpnięte z legend, mó-
wiących zwykle o poganach, wydarzenie, przy-
wiedziono tych właśnie niewiernych, jedynych
już w Europie, pod mury zamku władcy chrześ-
cijańskiego, a oo więcej, katolickiego. Jak w wielu
podaniach — począwszy od opisanej przez Ewa-
griusza klęski Persów pod Edessą dzięki wize-
runkowi Chrystusa, Mandylionowi, który zapo-
czątkował szeroko potem rozpowszechniony w
świecie bizantyńskim palladialno-apotropaiczny
kult ikon nadbramnych, po Latopis pskowski
przypisujący ikonie Matki Boskiej Znamienie za-
niechanie ataku Suzdalczyków na Nowogród —
tak i tu wrogie wojska pokonała ikona, gdy po
ugodzeniu (zapewne) strzałą poganina spowodowa-
ła zstąpienie chmury ciemności, zmuszając je do
ucieczki. Po otoczonym aurą cudowności zdobyciu
obrazu pozostawało już tylko zamknąć fabułę
aktem przewiezienia go do ziem księcia opolskiego,
tak wyróżnionego zesłaną nań łaską. Konie cią-
gnące wóz załadowany wieloma innymi nadto
ikonami morę graeco depictis ruszyły dopiero, gdy
ślubował wznieść kościół — co wypełnił fundacją
na Jasnej Górze. Końcowy ustęp legendy zawiera
jakby notarialne potwierdzenie przez pięciu wy-
mienionych z imienia świadków „wydarzeń, które
zaistniały i działy się wokół księcia Wła-
dysława [podkr. ARB], a które oglądali wła-
snymi oczami” 4. To odnoszące się do Opolczyka
poświadczenie wręcz nakazuje przyjąć, że została
ona napisana z jego inicjatywy i za jego jeszcze
życia, tj. przed r. 1402 5. Nie jest bowiem do po-
myślenia późniejsze powstanie, a nawet tylko u-
trzymanie pierwotnej redakcji tekstu wynoszącego
jego osobę — w niełasce u króla, wyzutego z zie-
mi i godności, a nawet z pamięci — gdyby w
tej właśnie formie nie był się już utrwalił od
zostawia szerokie ramy czasowe powstania prototypu
tekstu, tj. lata 1393—1430, znanego już w kilku odpi-
sach w XV w. Biografie Opolczyka zob. m. in. E. T.
B r e i t e r, Władysław książę opolski, Lwów 1889.
8