DOI Artikel:
Różycka-Bryzek, Anna: Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej: Pochodzenie i dzieje średniowieczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0014
6. Trzy fazy chronologiczne obrazu częstochowskiego (wg
Różyckiej-Bryzek i Gadomskiego)
włączyć ją do typu ikonograficznego w. XII—XIII
reprezentowanego przez ikonę w atoskim klasz-
torze Ghilandar (ryc. 2), z kościoła Pammakariis-
tos w Konstantynopolu (ryc. 3) oraz greoką lub
ruską w soborze Uspienskim w Moskwie (ryc. 4).
W (tej ostatniej zwłaszcza ujęcie Dzieciątka znaj-
duje bezsprzeczne podobieństwo. Zasada archa-
icznej frontalności w wizerunkach Marii dłużej
niż w Bizancjum utrzymywała się w Italii, i to nie
tylko w środowiskach bizantynizujących.
W dociekaniach więc nad powstaniem obrazu
częstochowskiego w grę wchodzić może cały ob-
szar kultury bizantyńskiej na równi ze zgrecy-
zowanym włoskim do w. XIII włącznie. W spo-
10 Poniższa część według R ó ży c k a-B r y ze k, Ga-
domski, o. c., s. 32—38.
sób natomiast oczywisty na Italię w. XIV wska-
zują cechy obrazu należące do następnej fazy
jego istnienia.
FAZA II — WŁOSKA
Ikonografia1®
Z archaicznymi rysami kompozycji pierwotnej
pozostaje w sprzeczności zarówno- styl obecnego
malowidła, nie noszący śladu odpowiadającej im
maniery płaskiej i linearnej, jak i cechy przy-
należne do ikonografii: typy fizjonomii, rodzaj
szat oraz atrybuty.
Nie mieści się w przyjętym w Bizancjum ty-
pie twarz Marii ani pod względem proporcji w
stosunku do całej głowy, ani rysów fizjonomicz-
nych. Również wydłużony kształt głowy w ni-
czym nie przypomina talk charakterystycznej dla
ikon formy kulistej (ryc. 5), uwydatnianej jeszcze
spiętrzonym wysoko maforionem przykrywają-
cym nie tylko- włosy, lecz i chustę (velum) bez-
pośrednio je ujmującą. Dalej: wykrój wąskich
oczu do połowy zakrytych powiekami — zamiast
jak w Bizancjum szeroko otwartych, o górnej po-
wiece ledwo dotykającej tęczówki, a dolnej od-
dzielonej od niej widoczną partią białka; łuki
brwi uniesione — zamiast zakreślonych linią pro-
stą od nosa, zaokrąglającą się dopiero ku skro-
niom; nos prosty, nadmiernie długi i szeroki na
końcu — zamiast cienkiego, orlo wygiętego; bro-
da zanikająca, mała — zamiast wydatnej; wresz-
cie faliste pasmo włosów wymykające się spod
maforionu wzdłuż lewego policzka — zamiast za-
ledwie widocznego rąbka cienkiego velum szczel-
nie okrywającego włosy — oto cechy różniące w
sposób istotny ujęcie Marii w obrazie częstochow-
skim od typu przyjętego powszechnie w malar-
stwie ikonowym na Bałkanach i Rusi (por. ryc. 1
z ryc. 2—5).
Podobnie twarz Chrystusa-dziecka ma wygląd
daleki od surowego bizantyńskiego Emanuela.
Zwój w jego ręce zastąpiono kodeksem, jaki się
przyjął we Włoszech od w. XIII, a gest prawicy
odpowiada raczej benedictio latina, choć równo-
cześnie nieco przygięty kciuk nawiązuje do ge-
stu błogosławieństwa greckiego.
Równie daleki od pierwotnego, domniemanego
bizantyńskiego jest rodzaj i sposób przedstawie-
nia szat. Wprawdzie fałdy maforionu wokół twa-
rzy Marii zachowują dyspozycję pierwotną przy
zamianie zagięć ostrych, zygzakowatych na mięk-
kie — niżej całkiem już jednak odstępują od tra-
dycyjnej konwencji ikonowej, gdyż zamiast by by-
10
Różyckiej-Bryzek i Gadomskiego)
włączyć ją do typu ikonograficznego w. XII—XIII
reprezentowanego przez ikonę w atoskim klasz-
torze Ghilandar (ryc. 2), z kościoła Pammakariis-
tos w Konstantynopolu (ryc. 3) oraz greoką lub
ruską w soborze Uspienskim w Moskwie (ryc. 4).
W (tej ostatniej zwłaszcza ujęcie Dzieciątka znaj-
duje bezsprzeczne podobieństwo. Zasada archa-
icznej frontalności w wizerunkach Marii dłużej
niż w Bizancjum utrzymywała się w Italii, i to nie
tylko w środowiskach bizantynizujących.
W dociekaniach więc nad powstaniem obrazu
częstochowskiego w grę wchodzić może cały ob-
szar kultury bizantyńskiej na równi ze zgrecy-
zowanym włoskim do w. XIII włącznie. W spo-
10 Poniższa część według R ó ży c k a-B r y ze k, Ga-
domski, o. c., s. 32—38.
sób natomiast oczywisty na Italię w. XIV wska-
zują cechy obrazu należące do następnej fazy
jego istnienia.
FAZA II — WŁOSKA
Ikonografia1®
Z archaicznymi rysami kompozycji pierwotnej
pozostaje w sprzeczności zarówno- styl obecnego
malowidła, nie noszący śladu odpowiadającej im
maniery płaskiej i linearnej, jak i cechy przy-
należne do ikonografii: typy fizjonomii, rodzaj
szat oraz atrybuty.
Nie mieści się w przyjętym w Bizancjum ty-
pie twarz Marii ani pod względem proporcji w
stosunku do całej głowy, ani rysów fizjonomicz-
nych. Również wydłużony kształt głowy w ni-
czym nie przypomina talk charakterystycznej dla
ikon formy kulistej (ryc. 5), uwydatnianej jeszcze
spiętrzonym wysoko maforionem przykrywają-
cym nie tylko- włosy, lecz i chustę (velum) bez-
pośrednio je ujmującą. Dalej: wykrój wąskich
oczu do połowy zakrytych powiekami — zamiast
jak w Bizancjum szeroko otwartych, o górnej po-
wiece ledwo dotykającej tęczówki, a dolnej od-
dzielonej od niej widoczną partią białka; łuki
brwi uniesione — zamiast zakreślonych linią pro-
stą od nosa, zaokrąglającą się dopiero ku skro-
niom; nos prosty, nadmiernie długi i szeroki na
końcu — zamiast cienkiego, orlo wygiętego; bro-
da zanikająca, mała — zamiast wydatnej; wresz-
cie faliste pasmo włosów wymykające się spod
maforionu wzdłuż lewego policzka — zamiast za-
ledwie widocznego rąbka cienkiego velum szczel-
nie okrywającego włosy — oto cechy różniące w
sposób istotny ujęcie Marii w obrazie częstochow-
skim od typu przyjętego powszechnie w malar-
stwie ikonowym na Bałkanach i Rusi (por. ryc. 1
z ryc. 2—5).
Podobnie twarz Chrystusa-dziecka ma wygląd
daleki od surowego bizantyńskiego Emanuela.
Zwój w jego ręce zastąpiono kodeksem, jaki się
przyjął we Włoszech od w. XIII, a gest prawicy
odpowiada raczej benedictio latina, choć równo-
cześnie nieco przygięty kciuk nawiązuje do ge-
stu błogosławieństwa greckiego.
Równie daleki od pierwotnego, domniemanego
bizantyńskiego jest rodzaj i sposób przedstawie-
nia szat. Wprawdzie fałdy maforionu wokół twa-
rzy Marii zachowują dyspozycję pierwotną przy
zamianie zagięć ostrych, zygzakowatych na mięk-
kie — niżej całkiem już jednak odstępują od tra-
dycyjnej konwencji ikonowej, gdyż zamiast by by-
10