DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0044
łam w r. 1965) z początku w. XVI (ryc. 25 ) 38 ti-
ra z z Bzinova — Radaćova (Węgierska Galeria
Narodowa w Budapeszcie) z ok. r. 15 0 0 39 czy na
miniaturze Stanisława Samostrzelnika w Liber ge-
neseos illustris familiae Schidloviciae sprzed r.
1532 (Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kór-
niku) 40 — lub w prawo: na awersie jednej z
kwater tryptyku z Gosprzydowej (Muzeum Diece-
zjalne w Tarnowie) z ok. 1505 (ryc. 23)41 czy jed-
nego ze skrzydeł zewnętrznych poliptyku z Do-
maradza (Muzeum Narodowe w Krakowie) z r.
1520 (ryc. 24) 42 — nauczającej córki z otwartej
księgi (Gosprzydowa) lub chroniącej je pod sze-
roko rozłożonym płaszczem. I w tej grupie panu-
je zmienność atrybutów córek (od lewej kolejno:
piec — miecz — ruszt (ryc. 25); dwukrotnie:
ruszt — miecz — piec; miecz — atrybut błędnie
przekształcony w kotwicę, pierwotnie ruszt —
obecnie brak atrybutu (ryc. 23); miecz — piec —
ruszt). Jedynie w Bzinovie — Radaóovie obdarzo-
no Zofię siedmioma koronami zakreślającymi pół-
kole po bokach jej głowy, podobnie jak na bar-
dzo silnie zniszczonym obrazie z terenu Małopol-
ski (Muzeum Narodowe w Krakowie) z w. XVI43.
38 KZSP, t. I, z. 1: Powiat bialski, oprać. J. Sza-
błowski, Warszawa 1951, s. 25, fig. 31; R. B ry-
ków s k i, Spalony kościół w Pisarzowicach oraz nie-
które problemy ochrony drewnianego budownictwa sa-
kralnego (Ochrona Zabytków, R. XIX, z. 1, 1966), ryc.
8 na s. 88; M. Kornecki, Zaginione i utracone obrazy
z XV i XVI wieku w województwie krakowskim (Biule-
tyn Historii Sztuki, R. XXXIV, z. 3/4, 1972), s. 268, 270,
il. 8 na s. 266; Gębarowicz, o. c., s. 54, ryc. 45.
Eadocsay, A kozśpkori[...]tdblakepei, s. 281
(tamże starsza literatura); 800 Jahre Franz von Assisi.
Franziskanische Kunst und Kultur des Mittelalters. Nie-
derósterreichische Landesausstellung, Krems — Stein,
Minoritenkirche 15. Mai — 17. October 1982, [Wien 1982],
s. 581—582, Kat. 10.51, Abb. 92; G1 a t z, o.e., s. 116; The
Hungarian National..., il. 80 i tekst przed il. 80.
40 Sw. Zofia z córkami jest tu patronką Zofii Łabę-
dziówny Szydłowieckiej, por. B. Miodońska, Minia-
tury Stanisława Samostrzelnika, Warszawa 1983, s. 84
i il. na s. 85. — Spoza terenu Małopolski odnotować mo-
żna, należące do tej samej grupy, przedstawienie św.
Zofii z córkami na awersie prawego skrzydła tryptyku
z r. 1519 w kościele parafialnym w Stobiecku Miejskim,
por. KZSP, t. II: Województwo łódzkie, pod red. J. Ł o-
zińskiego, z. 8: Powiat radomszczański, oprać. H. Ho-
li e n s e e-C i szewska, i J. Z. Łoziński, Warsza-
wa 1953, s. 21, fig. 28.
41 Lepszy, o.c., kat. 28 s. 325; Walicki, Malar-
stwo polskie XV wieku, tabl. 82; Tenże, Malarstwo
polskie. Gotyk..., s. 320—321 (tamże starsza literatura). —
Analogiczne przedstawienie z początku w. XVI wystę-
puje też na jednej z kwater mie publikowanego tryp-
tyku z Brzezin (pierwotnie w Dębicy?) w Muzeum Die-
cezjalnym w Tarnowie; atrybutami córek są miecze.
42 Kopera i Kwiatkowski, o.c., kat. 28 s.
Z chronologii przedstawionych wyżej dzieł
zdaje się wynikać, że typy I i II pojawiły się nie-
mal równocześnie, na przełomie 1. i 2. ćwierci w.
XV, a po połowie tegoż wieku „wypierane” były
przez typ III, który — z różnymi modyfikacja-
mi •— trwał do w. XIX włącznie 44. Natomiast to-
pografia dowodzi ścisłej łączności , czy wręcz
wspólnoty ikonograficznych sformułowań i prze-
kształceń w późnogotyckim malarstwie i rzeźbie
Małopolski oraz Królestwa Węgier, co stanowi je-
szcze jeden przejaw dowiedzionej już więzi mię-
dzy tymi regionami artystycznymi45.
Jeśli natomiast pominąć niemal mechaniczny
podział na trzy typy — w zależności od pozy św.
Zofii i jej córek — a zwrócić uwagę na same po-
stacie, to okaże się, że Zofię przedstawiano zwy-
kle jako kobietę w wieku dojrzałym, ubraną w
suknię i płaszcz pozostające „poza modą”, choć
od 2. połowy w. XV szyte czasem z wzorzystych
materiałów o różnych kolorach, z przewagą czer-
wieni i oiemnej zieleni. Jako kobieta zamężna no-
si na głowie białą chustę, niekiedy modnie upię-
tą w zawój (kwatera Jana Wielkiego — ryc. 15;
Łososina — ryc. 19; Piisarzowiee — ryc. 25; Czer-
49—50; Chrzanowski i Kornecki, o.c., s. 117;
M. Kornecki, Sztuka sakralna regionu Brzozowa [w:]
Chwalcie z nami Panią Świata. Z dziejów Kościoła w
ziemi brzozowskiej, Kraków [1985], s. 160, il. 37.
43 Kopera i Kwiatkowski, o. c., kat. 71 s
97.
44 Kilka takich przykładów z w. XVII omawia G ę-
b a r o w i c z, o.c., s. 54—56, il. 46—49. Zob. też niżej
przyp. 50 i 55. Obraz ze św. Zofią z trzema córkami z
około 1670 w kościele parafialnym w Lewkowie zob.
M. Walicki, W. Tomkowie z, A. R y s z k i e-
w i c z, Malarstwo polskie. Manieryzm — barok.
Warszawa 1971, il. 86, s. 246. — Przedstawienia św.
Zofii z córkami zyskały też pewną popularność w pol-
skim malarstwie i drzeworycie ludowym, zob. m. in.
W. Skoczylas, Drzeworyt ludowy w Polsce, [b.m.r.],
s. VII, nr 64, il. 64; R. Reinfuss, Malarstwo ludo-
we, Kraków 1962, s. 69, il. 54; J. Grabowski, Ludo-
we obrazy drzeworytnicze, Warszawa 1970, il. 30—<31;
Polska grafika ludowa, wstęp, katalog i bibliografia A.
J a c h e r-T y s z k o w a, Muzeum Etnograficzne w Kra-
kowie, Kraków 1970, kat. 12 s. 20 il. 72, kat. 139 s.
34, il. 148, kat. 164 s. 38 il. 164.
45 Zagadnienie to porusza m. in. Pola k-T r a j d o s,
Więzi artystyczne..., passim; Taż sama, Twórczość...,
s. 31—140. Zob. też E. Snieżyńsk a-S t o 1 o t, Stan
polskich badań nad związkami artystycznymi polsko-wę-
gierskimi w okresie średniowiecza [w:] Seminaria Nie-
dzickie. Związki artystyczne polsko-czesko-słowacko-wę-
gierskie, t. I: Stan badań nad związkami artystycznymi
polsko-czesko-słowacko-węgierskimi, Kraków 1981, s. 21—
—27; E. Mar osi, Zur Problematik der polnisch-unga-
rischen kunsthistorischen Beziehungen im Mittelalter [w:]
jw., s. 29—41.
40
ra z z Bzinova — Radaćova (Węgierska Galeria
Narodowa w Budapeszcie) z ok. r. 15 0 0 39 czy na
miniaturze Stanisława Samostrzelnika w Liber ge-
neseos illustris familiae Schidloviciae sprzed r.
1532 (Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kór-
niku) 40 — lub w prawo: na awersie jednej z
kwater tryptyku z Gosprzydowej (Muzeum Diece-
zjalne w Tarnowie) z ok. 1505 (ryc. 23)41 czy jed-
nego ze skrzydeł zewnętrznych poliptyku z Do-
maradza (Muzeum Narodowe w Krakowie) z r.
1520 (ryc. 24) 42 — nauczającej córki z otwartej
księgi (Gosprzydowa) lub chroniącej je pod sze-
roko rozłożonym płaszczem. I w tej grupie panu-
je zmienność atrybutów córek (od lewej kolejno:
piec — miecz — ruszt (ryc. 25); dwukrotnie:
ruszt — miecz — piec; miecz — atrybut błędnie
przekształcony w kotwicę, pierwotnie ruszt —
obecnie brak atrybutu (ryc. 23); miecz — piec —
ruszt). Jedynie w Bzinovie — Radaóovie obdarzo-
no Zofię siedmioma koronami zakreślającymi pół-
kole po bokach jej głowy, podobnie jak na bar-
dzo silnie zniszczonym obrazie z terenu Małopol-
ski (Muzeum Narodowe w Krakowie) z w. XVI43.
38 KZSP, t. I, z. 1: Powiat bialski, oprać. J. Sza-
błowski, Warszawa 1951, s. 25, fig. 31; R. B ry-
ków s k i, Spalony kościół w Pisarzowicach oraz nie-
które problemy ochrony drewnianego budownictwa sa-
kralnego (Ochrona Zabytków, R. XIX, z. 1, 1966), ryc.
8 na s. 88; M. Kornecki, Zaginione i utracone obrazy
z XV i XVI wieku w województwie krakowskim (Biule-
tyn Historii Sztuki, R. XXXIV, z. 3/4, 1972), s. 268, 270,
il. 8 na s. 266; Gębarowicz, o. c., s. 54, ryc. 45.
Eadocsay, A kozśpkori[...]tdblakepei, s. 281
(tamże starsza literatura); 800 Jahre Franz von Assisi.
Franziskanische Kunst und Kultur des Mittelalters. Nie-
derósterreichische Landesausstellung, Krems — Stein,
Minoritenkirche 15. Mai — 17. October 1982, [Wien 1982],
s. 581—582, Kat. 10.51, Abb. 92; G1 a t z, o.e., s. 116; The
Hungarian National..., il. 80 i tekst przed il. 80.
40 Sw. Zofia z córkami jest tu patronką Zofii Łabę-
dziówny Szydłowieckiej, por. B. Miodońska, Minia-
tury Stanisława Samostrzelnika, Warszawa 1983, s. 84
i il. na s. 85. — Spoza terenu Małopolski odnotować mo-
żna, należące do tej samej grupy, przedstawienie św.
Zofii z córkami na awersie prawego skrzydła tryptyku
z r. 1519 w kościele parafialnym w Stobiecku Miejskim,
por. KZSP, t. II: Województwo łódzkie, pod red. J. Ł o-
zińskiego, z. 8: Powiat radomszczański, oprać. H. Ho-
li e n s e e-C i szewska, i J. Z. Łoziński, Warsza-
wa 1953, s. 21, fig. 28.
41 Lepszy, o.c., kat. 28 s. 325; Walicki, Malar-
stwo polskie XV wieku, tabl. 82; Tenże, Malarstwo
polskie. Gotyk..., s. 320—321 (tamże starsza literatura). —
Analogiczne przedstawienie z początku w. XVI wystę-
puje też na jednej z kwater mie publikowanego tryp-
tyku z Brzezin (pierwotnie w Dębicy?) w Muzeum Die-
cezjalnym w Tarnowie; atrybutami córek są miecze.
42 Kopera i Kwiatkowski, o.c., kat. 28 s.
Z chronologii przedstawionych wyżej dzieł
zdaje się wynikać, że typy I i II pojawiły się nie-
mal równocześnie, na przełomie 1. i 2. ćwierci w.
XV, a po połowie tegoż wieku „wypierane” były
przez typ III, który — z różnymi modyfikacja-
mi •— trwał do w. XIX włącznie 44. Natomiast to-
pografia dowodzi ścisłej łączności , czy wręcz
wspólnoty ikonograficznych sformułowań i prze-
kształceń w późnogotyckim malarstwie i rzeźbie
Małopolski oraz Królestwa Węgier, co stanowi je-
szcze jeden przejaw dowiedzionej już więzi mię-
dzy tymi regionami artystycznymi45.
Jeśli natomiast pominąć niemal mechaniczny
podział na trzy typy — w zależności od pozy św.
Zofii i jej córek — a zwrócić uwagę na same po-
stacie, to okaże się, że Zofię przedstawiano zwy-
kle jako kobietę w wieku dojrzałym, ubraną w
suknię i płaszcz pozostające „poza modą”, choć
od 2. połowy w. XV szyte czasem z wzorzystych
materiałów o różnych kolorach, z przewagą czer-
wieni i oiemnej zieleni. Jako kobieta zamężna no-
si na głowie białą chustę, niekiedy modnie upię-
tą w zawój (kwatera Jana Wielkiego — ryc. 15;
Łososina — ryc. 19; Piisarzowiee — ryc. 25; Czer-
49—50; Chrzanowski i Kornecki, o.c., s. 117;
M. Kornecki, Sztuka sakralna regionu Brzozowa [w:]
Chwalcie z nami Panią Świata. Z dziejów Kościoła w
ziemi brzozowskiej, Kraków [1985], s. 160, il. 37.
43 Kopera i Kwiatkowski, o. c., kat. 71 s
97.
44 Kilka takich przykładów z w. XVII omawia G ę-
b a r o w i c z, o.c., s. 54—56, il. 46—49. Zob. też niżej
przyp. 50 i 55. Obraz ze św. Zofią z trzema córkami z
około 1670 w kościele parafialnym w Lewkowie zob.
M. Walicki, W. Tomkowie z, A. R y s z k i e-
w i c z, Malarstwo polskie. Manieryzm — barok.
Warszawa 1971, il. 86, s. 246. — Przedstawienia św.
Zofii z córkami zyskały też pewną popularność w pol-
skim malarstwie i drzeworycie ludowym, zob. m. in.
W. Skoczylas, Drzeworyt ludowy w Polsce, [b.m.r.],
s. VII, nr 64, il. 64; R. Reinfuss, Malarstwo ludo-
we, Kraków 1962, s. 69, il. 54; J. Grabowski, Ludo-
we obrazy drzeworytnicze, Warszawa 1970, il. 30—<31;
Polska grafika ludowa, wstęp, katalog i bibliografia A.
J a c h e r-T y s z k o w a, Muzeum Etnograficzne w Kra-
kowie, Kraków 1970, kat. 12 s. 20 il. 72, kat. 139 s.
34, il. 148, kat. 164 s. 38 il. 164.
45 Zagadnienie to porusza m. in. Pola k-T r a j d o s,
Więzi artystyczne..., passim; Taż sama, Twórczość...,
s. 31—140. Zob. też E. Snieżyńsk a-S t o 1 o t, Stan
polskich badań nad związkami artystycznymi polsko-wę-
gierskimi w okresie średniowiecza [w:] Seminaria Nie-
dzickie. Związki artystyczne polsko-czesko-słowacko-wę-
gierskie, t. I: Stan badań nad związkami artystycznymi
polsko-czesko-słowacko-węgierskimi, Kraków 1981, s. 21—
—27; E. Mar osi, Zur Problematik der polnisch-unga-
rischen kunsthistorischen Beziehungen im Mittelalter [w:]
jw., s. 29—41.
40