DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0053
antro i(invenies) sanctam Sobiam [!] martirem et
duae filiae eius Agapite et Pistis martires” oraz
w Notitia portarum, viarum et ecclesiarum: „san-
cta Sapientia, cum tribus filiabus Fide, Spe, Cha-
ritate”; nosi zatem imiona raz greckie, raz ła-
cińskie, poszczególne osoby łączy więź rodzinna,
w jednym wypadku Zofia określona została jako
męczennica 80. Natomiast na jednym z ołowianych
pittacia ze schyłku w. VI, znalezionych w bazyli-
ce chrześcijańskiej w Siła w pobliżu Konstanty-
ny i(na obszarze starożytnej Numidii w północnej
Afryce), widnieją wyryte imiona: ,,sanctas tres
Ispes Fides Caritas” 81.
Relikwie św. Zofii i jej córek przeniesione
miały być w czasach papieża Pawła I (757—767)
z via Aurelia do ufundowanego przezeń kościoła
S. Silvestro in Capite na Polu Marsowym; w
każdym razie imiona ich odnotowano pod datą
30 września w ramach Notitia nataliciorum, wy-
rytych w formie kamiennego kalendarza przy
wejściu do tego kościoła: „MENSE SEFT. D. XXX.
N.SCAR.SOFIAE. PISTIS.HELPIS.ET AGAPE” 82.
Według potwierdzonej dopiero w XV w. trady-
cji w tym samym czasie dojść miało do tran-
slacji części relikwii do klasztoru Santa Giulia w
Bresci, fundowanego tuż po połowie w. VIII83.
Wracając do dies natalis: w Martyrologium Usu-
arda (zm. ok. 875), pierwszym, w którym pojawi-
ły się interesujące nas święte, wpisano całą gru-
pą pod dniem 1 sierpnia, natomiast synaxaria
greckie notowały je głównie pod dniem 17 wrze-
śnia 84.
80 D e R o s s i, o.c., s. 140, 182, 183; Kirsch, o.c.,
s. 70; Codice topographico..., s. 93, 152; Hal kin, o.c.,
s. 179; A. A m o r e, I martiri di Roma, Roma 1975,
s. 255.
81 M a r r o u, o.c., s. 177—178, 179, przerys na s. 177;
Halkin, o.c., s. 179—180.
82 Kirsch, o.c., s. 70; Halkin, o.c., s. 184 —
przyp. 1.
83 AA SS Aug., I, s. 19; na temat translacji F. S a-
vio, Gli antichi vescovi d’Italia. Lombardia, t. 1, 1913,
s- 836; Halkin, o.c., s. 184 i przyp. 2.
84 AA SS Aug., I, s. 16, 17; Usuardi Martyrologium...
Tomus secundus [w:] Patrologiae cursus completus. Se-
r*es latina, accurante J. P. Mignę (niżej cyt.: PL),
t. CXXIV, Parisiis 1879, szp. 319—320; F r u t a z, o.c.,
szp. 886.
8'’ AA SS Maii, III, s. 436; Frutaz, o.c., szp. 886;
A. A m o r e, Sofia santa, martire romana, s.v. [w:] Bi-
bliotheca Sanctorum, t. XI, szp. 1273; Fros i Sowa,
0c; s. 542—543; Fros, Wprowadzenie..., s. 393.
86 De R o s s i, o.c., s. 141, 180, 181; Codice topogra-
Phico..., s. 111, 147, 287; A m o r e, I martiri..., s. 123—124;
frutaz, o.c., szp. 886; A m o r e, Sofia..., szp. 1273.
87 Na temat kultu św. Zofii we Włoszech m.in. F.
Lanzoni, Le origini delle dioecesi antichi d’Italia,
Studi e Testi 35, Roma 1923, s. 255, 385—386, 556; Fru-
Źródła z w. VII i VIII dowodzą, iż w Rzymie
czczono także inną Zofię, określaną później jako
virgo et martyr85. Itineraria: Notitia portarum...
i De locis sanctis martyrum oraz żywot papieża
Hadriana I l(772—795) w Liber Pontijicaliis wy-
mieniają przy via Latina, na cmentarzu — nastę-
pnie w bazylice — śś. Gordiana i Epimacha, mę-
czenników: Kwartusa, Kwintusa, Serwiliama, Zo-
fię i Trofima. Ich relikwie papież Sergiusz II
(844—847) pochować miał pod ołtarzem głównym
w kościele San Martino ai Monti w Rzymie; czas
i powód określenia dies natalis Zofii panny i mę-
czennicy na dzień 15 maja nie są znane86.
Zainicjowany na przełomie wieku VI i VII w
Rzymie, rychło sięgający Lombardii na północy
oraz Afryki na południu kult św. Zofii, określa-
nej (w związku z legendą, o czym niżej) jako
wdowa (vidua), i jej córek oraz kult Zofii panny
i męczennicy rozprzestrzeniły się w następnych
wiekach na całą Italię, wzajem krzyżując, na-
kładając i tworząc osobne tradycje lokalne87 *. W
Lombardii czczono Zofię wdowę, podobnie jak
w diecezji Parenzo czy w Cividale we Friuli —
tu w tzw. tempietto longoibardo zachowało się
(przeniesione obecnie do miejlscowego Museo Cri-
stiano) malowidło ścienne z połowy w. XII(?) z
przedstawieniem, które włączyć można do wydzie-
lonego wyżej typu III (ryc. 26)8S. W diecezji try-
denckiej oraz patriarchacie akwilejskim wspomina-
no 15 maja św. Zofię męczennicę 89. Na obszarze
Veneto: w Wenecji, Trevizo, Padwie, diecezjach
Werony i Rovigo czczono pierwotnie bądź Zo-
t a z, o.c., szp. 886; nie znana mi praca A. Niero, La
chiesa di Santa Sofia in Venezia. Storia ed arte, Ve-
nezia Sacra 10, Venezia 1972 — zob. omówienie F. H a 1-
k i n a w Analecta Bollandiana, t. 92, fasc. 1—*2, 1974, s.
214; A. Niero, Ricerche sul culto di s. Sofia nel Ve-
neto [w:] La chiesa greca in Italia dali’ VIII al XVI
secolo. Atti del Connegno Storico Interecclesiale Bari
30 apr.—4 magg. 1969, III, Italia Sacra 22, Padova 1973,
s. 1279—1298; na temat kultu św. Zofii w Puglii nie
znana mi praca M. G i r a r d i, opublikowana w serii
Studi e Testi Gioiesii, t. I: Gioia, 1986, s. 151—313, zob.
omówienie F. Halkina w Analecta Bollandiana, t. 104,
fasc. 3—4, 1986, s. 480; na temat św. Zofii z Fermo:
AA SS Aprilis, III, s. 741; F. Caraffa, Sofia vergine,
santa martire di Fermo, s.v. [w:] Bibliotheca Sanctorum,
t. XI, szp. 1273; na temat św. Zofii patronki Sortino:
AA SS Septembris, VI, s. 571; Placido M. da Sor-
tino, Sofia patrona di Sortino, s.v. [w:] Bibliotheca
Sanctorum, t. XI, szp. 1274—'1276.
88 G. K a f t a 1, Saints in Italian Art. Iconography
of the Saints in the Painting of North East Italy, Flo-
rence [1978], poz. 99, szp. 312—313, fig. 369.
89 H. Grotefend, Zeitrechnung des deutschen
Mittelalters und der Neuzeit, Zweiten Bandes erste Ab-
teilung: Kalendar der Diocesen Beutschlands, der
Schweiz und Skandinaviens, Hannover 1892, s. 1, 185.
4 — Folia Historiae Artium XXVI
49
duae filiae eius Agapite et Pistis martires” oraz
w Notitia portarum, viarum et ecclesiarum: „san-
cta Sapientia, cum tribus filiabus Fide, Spe, Cha-
ritate”; nosi zatem imiona raz greckie, raz ła-
cińskie, poszczególne osoby łączy więź rodzinna,
w jednym wypadku Zofia określona została jako
męczennica 80. Natomiast na jednym z ołowianych
pittacia ze schyłku w. VI, znalezionych w bazyli-
ce chrześcijańskiej w Siła w pobliżu Konstanty-
ny i(na obszarze starożytnej Numidii w północnej
Afryce), widnieją wyryte imiona: ,,sanctas tres
Ispes Fides Caritas” 81.
Relikwie św. Zofii i jej córek przeniesione
miały być w czasach papieża Pawła I (757—767)
z via Aurelia do ufundowanego przezeń kościoła
S. Silvestro in Capite na Polu Marsowym; w
każdym razie imiona ich odnotowano pod datą
30 września w ramach Notitia nataliciorum, wy-
rytych w formie kamiennego kalendarza przy
wejściu do tego kościoła: „MENSE SEFT. D. XXX.
N.SCAR.SOFIAE. PISTIS.HELPIS.ET AGAPE” 82.
Według potwierdzonej dopiero w XV w. trady-
cji w tym samym czasie dojść miało do tran-
slacji części relikwii do klasztoru Santa Giulia w
Bresci, fundowanego tuż po połowie w. VIII83.
Wracając do dies natalis: w Martyrologium Usu-
arda (zm. ok. 875), pierwszym, w którym pojawi-
ły się interesujące nas święte, wpisano całą gru-
pą pod dniem 1 sierpnia, natomiast synaxaria
greckie notowały je głównie pod dniem 17 wrze-
śnia 84.
80 D e R o s s i, o.c., s. 140, 182, 183; Kirsch, o.c.,
s. 70; Codice topographico..., s. 93, 152; Hal kin, o.c.,
s. 179; A. A m o r e, I martiri di Roma, Roma 1975,
s. 255.
81 M a r r o u, o.c., s. 177—178, 179, przerys na s. 177;
Halkin, o.c., s. 179—180.
82 Kirsch, o.c., s. 70; Halkin, o.c., s. 184 —
przyp. 1.
83 AA SS Aug., I, s. 19; na temat translacji F. S a-
vio, Gli antichi vescovi d’Italia. Lombardia, t. 1, 1913,
s- 836; Halkin, o.c., s. 184 i przyp. 2.
84 AA SS Aug., I, s. 16, 17; Usuardi Martyrologium...
Tomus secundus [w:] Patrologiae cursus completus. Se-
r*es latina, accurante J. P. Mignę (niżej cyt.: PL),
t. CXXIV, Parisiis 1879, szp. 319—320; F r u t a z, o.c.,
szp. 886.
8'’ AA SS Maii, III, s. 436; Frutaz, o.c., szp. 886;
A. A m o r e, Sofia santa, martire romana, s.v. [w:] Bi-
bliotheca Sanctorum, t. XI, szp. 1273; Fros i Sowa,
0c; s. 542—543; Fros, Wprowadzenie..., s. 393.
86 De R o s s i, o.c., s. 141, 180, 181; Codice topogra-
Phico..., s. 111, 147, 287; A m o r e, I martiri..., s. 123—124;
frutaz, o.c., szp. 886; A m o r e, Sofia..., szp. 1273.
87 Na temat kultu św. Zofii we Włoszech m.in. F.
Lanzoni, Le origini delle dioecesi antichi d’Italia,
Studi e Testi 35, Roma 1923, s. 255, 385—386, 556; Fru-
Źródła z w. VII i VIII dowodzą, iż w Rzymie
czczono także inną Zofię, określaną później jako
virgo et martyr85. Itineraria: Notitia portarum...
i De locis sanctis martyrum oraz żywot papieża
Hadriana I l(772—795) w Liber Pontijicaliis wy-
mieniają przy via Latina, na cmentarzu — nastę-
pnie w bazylice — śś. Gordiana i Epimacha, mę-
czenników: Kwartusa, Kwintusa, Serwiliama, Zo-
fię i Trofima. Ich relikwie papież Sergiusz II
(844—847) pochować miał pod ołtarzem głównym
w kościele San Martino ai Monti w Rzymie; czas
i powód określenia dies natalis Zofii panny i mę-
czennicy na dzień 15 maja nie są znane86.
Zainicjowany na przełomie wieku VI i VII w
Rzymie, rychło sięgający Lombardii na północy
oraz Afryki na południu kult św. Zofii, określa-
nej (w związku z legendą, o czym niżej) jako
wdowa (vidua), i jej córek oraz kult Zofii panny
i męczennicy rozprzestrzeniły się w następnych
wiekach na całą Italię, wzajem krzyżując, na-
kładając i tworząc osobne tradycje lokalne87 *. W
Lombardii czczono Zofię wdowę, podobnie jak
w diecezji Parenzo czy w Cividale we Friuli —
tu w tzw. tempietto longoibardo zachowało się
(przeniesione obecnie do miejlscowego Museo Cri-
stiano) malowidło ścienne z połowy w. XII(?) z
przedstawieniem, które włączyć można do wydzie-
lonego wyżej typu III (ryc. 26)8S. W diecezji try-
denckiej oraz patriarchacie akwilejskim wspomina-
no 15 maja św. Zofię męczennicę 89. Na obszarze
Veneto: w Wenecji, Trevizo, Padwie, diecezjach
Werony i Rovigo czczono pierwotnie bądź Zo-
t a z, o.c., szp. 886; nie znana mi praca A. Niero, La
chiesa di Santa Sofia in Venezia. Storia ed arte, Ve-
nezia Sacra 10, Venezia 1972 — zob. omówienie F. H a 1-
k i n a w Analecta Bollandiana, t. 92, fasc. 1—*2, 1974, s.
214; A. Niero, Ricerche sul culto di s. Sofia nel Ve-
neto [w:] La chiesa greca in Italia dali’ VIII al XVI
secolo. Atti del Connegno Storico Interecclesiale Bari
30 apr.—4 magg. 1969, III, Italia Sacra 22, Padova 1973,
s. 1279—1298; na temat kultu św. Zofii w Puglii nie
znana mi praca M. G i r a r d i, opublikowana w serii
Studi e Testi Gioiesii, t. I: Gioia, 1986, s. 151—313, zob.
omówienie F. Halkina w Analecta Bollandiana, t. 104,
fasc. 3—4, 1986, s. 480; na temat św. Zofii z Fermo:
AA SS Aprilis, III, s. 741; F. Caraffa, Sofia vergine,
santa martire di Fermo, s.v. [w:] Bibliotheca Sanctorum,
t. XI, szp. 1273; na temat św. Zofii patronki Sortino:
AA SS Septembris, VI, s. 571; Placido M. da Sor-
tino, Sofia patrona di Sortino, s.v. [w:] Bibliotheca
Sanctorum, t. XI, szp. 1274—'1276.
88 G. K a f t a 1, Saints in Italian Art. Iconography
of the Saints in the Painting of North East Italy, Flo-
rence [1978], poz. 99, szp. 312—313, fig. 369.
89 H. Grotefend, Zeitrechnung des deutschen
Mittelalters und der Neuzeit, Zweiten Bandes erste Ab-
teilung: Kalendar der Diocesen Beutschlands, der
Schweiz und Skandinaviens, Hannover 1892, s. 1, 185.
4 — Folia Historiae Artium XXVI
49