DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0056
początku w. XV istniał w Diecezji Krakowskiej
(lecz jak dalece rozpowszechniony?) kult liturgi-
czny tej świętej. Datę tę można by cofnąć przed
r. 1379, gdyby udało się udowodnić powiązanie
z tą Diecezją mszału, sygnowanego c.l.m.ae. 451,
znajdującego się w Bibliotece Narodowej w Buda-
peszcie 98. Szczegółowa i kompetentna — a zatem
przekraczająca możliwości autorki — kwerenda w
krakowskich księgach liturgicznych z w. XV oraz
interpretacja jej wyników przyniosłaby zapewne
konkretne dane dotyczące meandrów kultu litur-
gicznego naszej świętej 99. Na podstawie tylko kil-
ku ksiąg liturgicznych sądzić można wstępnie, iż
święto św. Zofii (określanej sporadycznie jako Zo-
phia regina) ewoluowało w ciągu tego- stulecia od
commemoratio poprzez święto III Lekcji do IX
Lekcji. W tym czasie kształtował się formularz
mszy, z najwcześniej odnotowanymi, własnymi:
oratio, sekretą i modlitwą pokomunijną oraz pozo-
stałymi częściami zmiennymi, zapożyczonymi z
komunału De virgvne et martire oraz De pluribus
martiribus 10°. Wspomniana oracja: „Deus, qui be-
atae Zophiae filiabusąue eius celestds vitae ianu-
am aperire dignatus es: multiplici pietatis tuae
98 Rado, o.c., poz. 24: Missale ecclesiae polonicae
(1379), s. 144—149. W kalendarzu wpisano min. oktawę
św. Wojciecha (30 IV), św. Stanisława (8 V — z własny-
mi sekwencjami, 27 IX) oraz św. Wacława biskupa
(28 IX). Zdaniem autora (s. 145) dwa święta św. Sta-
nisława i błąd w określeniu św. Wacława świadczą o
polskim, a nie czeskim pochodzeniu Mszału. Pod dniem
15 V w kalendarzu wpisano „Sophie uidue cum filijs”
(s. 146).
89 Z szeregu przykładów właściwego opracowania
tego typu tematu przypomnieć można min.: M. G. B o r-
k o w s k a, Kult liturgiczny św. Urszuli w Polsce do
XVI w. (Roczniki Humanistyczne, t. XIV, z. 2, 1966), s.
109—196; J. Górecka, Kult liturgiczny św. Barbary
w Diecezji Krakowskiej do końca XVI wieku (Studia z
Dziejów Liturgii w Polsce, t. II, Lublin 1976), s. 299—
354.
ioo w Mszale nr 2 z około 1440—1450 w Bibliotece
Kapituły Metropolitalnej na Wawelu: brak w kalenda-
rzu, w Proprium de sanctis (fol. CCXCIII): Zophiae et
filiabus suis — oratio, secreta, complenda; w Mszale
nr 7 z około 1450, tamże: brak kalendarza, w Proprium
(fol. 244): Zophiae cum filiabus — oratio, secreta, com-
plenda; w Mszale nr 5, po połowie w. XV, tamże: brak
w kalendarzu, w Proprium (fol. XVII): Sophiae et fi-
liarum — oratio, secreta, complenda; w Mszale z 3.
ćwierci w. XV, w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie
(rkps 1463): brak kalendarza, w Proprium (fol. 199): So-
fie et filiarum eius — oratio; w Mszale nr 4 z około
1500, w Bibliotece Kapituły Metropolitalnej na Wawe-
lu: w kalendarzu: 15 V — Zophie regime — III Lec.,
w Proprium (fol. 264): oratio, secreta, complenda. W
krakowskich mszałach inkunabułowych: z r. 1484: w ka-
lendarzu: 15 V — Sophie — IX Lec., w Proprium: oratio,
secreta, complenda; z r. 1487: brak w kalendarzu, w
Proprium: oratio, secreta, complenda; z r. 1492: w ka-
domo nobis succurre et praesta: ut quicquid pro
necessi tatibus nostris et a n gu-
fi t i j s petimus [podkr. aut.], don o tuae gra-
tiae consequamur”, z zawartą w niej prośbą o
wybawienie — za wstawiennictwem św. Zofii i
jej córek — z niedoli i kłopotów, kieruje naszą
uwagę na formularz mszy wotywnej o św. Zofii,
wskazujący na jej wielką mcc jako potężnej wspo-
możyeielkd 101.
Najstarszy, znany Franzowi przykład tego for-
mularza zachowany jest w mszale z St Alban po-
chodzącym z w. X i posiada trzy kolekty oraz
dwie komplemdy o wspólnym, błagalnym charak-
terze. Kolejne, poprzedzone przez commendatio i
znacznie poszerzone formularze występują w wie-
ku XIV i XV w mszałach nadreńskich, austriac-
kich i węgierskich 102. Według dodanej commen-
datio mszę tę ułożył i często odprawiał „pro tri-
bulaticne et angustia” wygnany z Rzymu i prze-
bywający na dworze Karola Wielkiego papież
Leon III; byłoby to, abstrahując cd prawdziwości
przekazu o autorstwie formularza, odniesienie do
pobytu Leona III w Paderborn w r. 799. Poszerze-
nie formularza polegało na wprowadzeniu s-ied-
lendarzu: 15 V — Sophie — IX Lec., w Proprium: ora-
tio, secreta, complenda; po 1493: w kalendarzu: 15 V —
Sophie — IX Lec., w Proprium: pełny formularz; sprzed
1500: w kalendarzu: 15 V — Sophie — IX Lec., w Pro-
prium: pełny formularz. Dane dotyczące miejsc kolej-
nych wydań zob. przyp. 103. — W Brewiarzu krakow-
skim z około 1400, w Bibliotece Jagiellońskiej w Kra-
kowie (rkps 1255): w Litanii (fol. 57v) wymienione Fi-
des, Spes, Karitas, na fol. 345v dopisana wtórnie oratio
o św. Zofii; w Brewiarzu ze schyłku w. XV(?) w Bi-
bliotece Czartoryskich w Krakowie (rkps 2780): w ka-
lendarzu: 15 V — Zophie regine — IX Lec., w Proprium
(s. 734): Zophie regine cum filiabus — duplex. — W
Sekwencjonarzu dominikańskim z w. XV/XVI (Warsza-
wa, Biblioteka Narodowa, nas akc. 6477) na fol. 63 se-
kwencja polska „Dulci sono melodie” przeznaczona na
uroczystość św. Zofii, por. J. P i k u 1 i k, Sekwencje
polskie (Musica Medii Aev:i, t. IV, 1973), s. 29, 115. —
W Graduale klarysek krakowskich z ok. 1234—1260 na
doklejonej karcie z w. XV (fol. 241) wykaz świąt, w
tym i św. Zofii, posiadających msze śpiewane, por. F.
Bąk, Średniowieczne gradualy franciszkańskie (Musica
Medii Aev.i, t. III, 1969), s. 106.
101 A. F r a n z, Die Messe im deutschen Mittelalter.
Beitrage zur Geschichte der Liturgie und des religiósen
Volksleben, Freiburg i. Br. 1902, s. 279—282; F r u t a z,
o.c., szp. 886.
192 F r a n z, Z.c.; J. Kock, Handschriftliche Missa-
lien in Steiermark, Graz u. Wien 1916, s. 27, 36—37, 49,
77, 142—146: tu przedruk pełnego formularza z Mszału
opactwa cysterskiego w Millstadt z w. XIV/XV (w Bi-
bliotece Uniwersyteckiej w Grazu); Rado, o.c., s. 95,
223 — tu wypisy z formularza w Mszale ostrzyhomskim
Baltazara Batthyany z r. 1489 (w Węgierskiej Biblio-
tece Narodowej w Budapeszcie).
52
(lecz jak dalece rozpowszechniony?) kult liturgi-
czny tej świętej. Datę tę można by cofnąć przed
r. 1379, gdyby udało się udowodnić powiązanie
z tą Diecezją mszału, sygnowanego c.l.m.ae. 451,
znajdującego się w Bibliotece Narodowej w Buda-
peszcie 98. Szczegółowa i kompetentna — a zatem
przekraczająca możliwości autorki — kwerenda w
krakowskich księgach liturgicznych z w. XV oraz
interpretacja jej wyników przyniosłaby zapewne
konkretne dane dotyczące meandrów kultu litur-
gicznego naszej świętej 99. Na podstawie tylko kil-
ku ksiąg liturgicznych sądzić można wstępnie, iż
święto św. Zofii (określanej sporadycznie jako Zo-
phia regina) ewoluowało w ciągu tego- stulecia od
commemoratio poprzez święto III Lekcji do IX
Lekcji. W tym czasie kształtował się formularz
mszy, z najwcześniej odnotowanymi, własnymi:
oratio, sekretą i modlitwą pokomunijną oraz pozo-
stałymi częściami zmiennymi, zapożyczonymi z
komunału De virgvne et martire oraz De pluribus
martiribus 10°. Wspomniana oracja: „Deus, qui be-
atae Zophiae filiabusąue eius celestds vitae ianu-
am aperire dignatus es: multiplici pietatis tuae
98 Rado, o.c., poz. 24: Missale ecclesiae polonicae
(1379), s. 144—149. W kalendarzu wpisano min. oktawę
św. Wojciecha (30 IV), św. Stanisława (8 V — z własny-
mi sekwencjami, 27 IX) oraz św. Wacława biskupa
(28 IX). Zdaniem autora (s. 145) dwa święta św. Sta-
nisława i błąd w określeniu św. Wacława świadczą o
polskim, a nie czeskim pochodzeniu Mszału. Pod dniem
15 V w kalendarzu wpisano „Sophie uidue cum filijs”
(s. 146).
89 Z szeregu przykładów właściwego opracowania
tego typu tematu przypomnieć można min.: M. G. B o r-
k o w s k a, Kult liturgiczny św. Urszuli w Polsce do
XVI w. (Roczniki Humanistyczne, t. XIV, z. 2, 1966), s.
109—196; J. Górecka, Kult liturgiczny św. Barbary
w Diecezji Krakowskiej do końca XVI wieku (Studia z
Dziejów Liturgii w Polsce, t. II, Lublin 1976), s. 299—
354.
ioo w Mszale nr 2 z około 1440—1450 w Bibliotece
Kapituły Metropolitalnej na Wawelu: brak w kalenda-
rzu, w Proprium de sanctis (fol. CCXCIII): Zophiae et
filiabus suis — oratio, secreta, complenda; w Mszale
nr 7 z około 1450, tamże: brak kalendarza, w Proprium
(fol. 244): Zophiae cum filiabus — oratio, secreta, com-
plenda; w Mszale nr 5, po połowie w. XV, tamże: brak
w kalendarzu, w Proprium (fol. XVII): Sophiae et fi-
liarum — oratio, secreta, complenda; w Mszale z 3.
ćwierci w. XV, w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie
(rkps 1463): brak kalendarza, w Proprium (fol. 199): So-
fie et filiarum eius — oratio; w Mszale nr 4 z około
1500, w Bibliotece Kapituły Metropolitalnej na Wawe-
lu: w kalendarzu: 15 V — Zophie regime — III Lec.,
w Proprium (fol. 264): oratio, secreta, complenda. W
krakowskich mszałach inkunabułowych: z r. 1484: w ka-
lendarzu: 15 V — Sophie — IX Lec., w Proprium: oratio,
secreta, complenda; z r. 1487: brak w kalendarzu, w
Proprium: oratio, secreta, complenda; z r. 1492: w ka-
domo nobis succurre et praesta: ut quicquid pro
necessi tatibus nostris et a n gu-
fi t i j s petimus [podkr. aut.], don o tuae gra-
tiae consequamur”, z zawartą w niej prośbą o
wybawienie — za wstawiennictwem św. Zofii i
jej córek — z niedoli i kłopotów, kieruje naszą
uwagę na formularz mszy wotywnej o św. Zofii,
wskazujący na jej wielką mcc jako potężnej wspo-
możyeielkd 101.
Najstarszy, znany Franzowi przykład tego for-
mularza zachowany jest w mszale z St Alban po-
chodzącym z w. X i posiada trzy kolekty oraz
dwie komplemdy o wspólnym, błagalnym charak-
terze. Kolejne, poprzedzone przez commendatio i
znacznie poszerzone formularze występują w wie-
ku XIV i XV w mszałach nadreńskich, austriac-
kich i węgierskich 102. Według dodanej commen-
datio mszę tę ułożył i często odprawiał „pro tri-
bulaticne et angustia” wygnany z Rzymu i prze-
bywający na dworze Karola Wielkiego papież
Leon III; byłoby to, abstrahując cd prawdziwości
przekazu o autorstwie formularza, odniesienie do
pobytu Leona III w Paderborn w r. 799. Poszerze-
nie formularza polegało na wprowadzeniu s-ied-
lendarzu: 15 V — Sophie — IX Lec., w Proprium: ora-
tio, secreta, complenda; po 1493: w kalendarzu: 15 V —
Sophie — IX Lec., w Proprium: pełny formularz; sprzed
1500: w kalendarzu: 15 V — Sophie — IX Lec., w Pro-
prium: pełny formularz. Dane dotyczące miejsc kolej-
nych wydań zob. przyp. 103. — W Brewiarzu krakow-
skim z około 1400, w Bibliotece Jagiellońskiej w Kra-
kowie (rkps 1255): w Litanii (fol. 57v) wymienione Fi-
des, Spes, Karitas, na fol. 345v dopisana wtórnie oratio
o św. Zofii; w Brewiarzu ze schyłku w. XV(?) w Bi-
bliotece Czartoryskich w Krakowie (rkps 2780): w ka-
lendarzu: 15 V — Zophie regine — IX Lec., w Proprium
(s. 734): Zophie regine cum filiabus — duplex. — W
Sekwencjonarzu dominikańskim z w. XV/XVI (Warsza-
wa, Biblioteka Narodowa, nas akc. 6477) na fol. 63 se-
kwencja polska „Dulci sono melodie” przeznaczona na
uroczystość św. Zofii, por. J. P i k u 1 i k, Sekwencje
polskie (Musica Medii Aev:i, t. IV, 1973), s. 29, 115. —
W Graduale klarysek krakowskich z ok. 1234—1260 na
doklejonej karcie z w. XV (fol. 241) wykaz świąt, w
tym i św. Zofii, posiadających msze śpiewane, por. F.
Bąk, Średniowieczne gradualy franciszkańskie (Musica
Medii Aev.i, t. III, 1969), s. 106.
101 A. F r a n z, Die Messe im deutschen Mittelalter.
Beitrage zur Geschichte der Liturgie und des religiósen
Volksleben, Freiburg i. Br. 1902, s. 279—282; F r u t a z,
o.c., szp. 886.
192 F r a n z, Z.c.; J. Kock, Handschriftliche Missa-
lien in Steiermark, Graz u. Wien 1916, s. 27, 36—37, 49,
77, 142—146: tu przedruk pełnego formularza z Mszału
opactwa cysterskiego w Millstadt z w. XIV/XV (w Bi-
bliotece Uniwersyteckiej w Grazu); Rado, o.c., s. 95,
223 — tu wypisy z formularza w Mszale ostrzyhomskim
Baltazara Batthyany z r. 1489 (w Węgierskiej Biblio-
tece Narodowej w Budapeszcie).
52