DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0057
miu kolekt i tyluż sekret oraz komplend, zwią-
zanych z koniecznością zapalania czterech (ku czci
św. Zofii i jej córek) lub siedmiu świec i roz-
dawania tyluż jałmużn.
W mszałach Diecezji Krakowskiej na formu-
larz mszy wotywnej o św. Zofii udało* mi się na-
trafić jedynie w wydaniach inkunabułowych, po-
czynając od najstarszego zachowanego, z r. 1484,
a na edycji sprzed r. 1500 kończąc, czyli w cza-
sach rządów b: skupach Jana Rzeszowskiego (1471—
•—1488) oraz Fryderyka Jagiellończyka (1488—
—1503) 103. W ramach „mlssae speciales seu vo-
tivae” w mszałach tych występuje także wotywa
do Czternastu Świętych Wspomożycieli; warto na
tym miejscu przypomnieć kaplicę przy kościele
Cystersów w Mogile przy Krakowie, której we-
zwanie było ewidentną reakcją na te nowości li-
turgiczne.
Rubryka poprzedzająca interesujący nas for-
mularz informuje: „Msza św. Zofii, którą ś. Leon
Papież, brat Karola, przez rzymian wygnany, w
nieszczęściu swojem podyktował. Św. Zofia była
to wdowa, mieszkająca w Rzymie. Miała trzy
córki panny, które pod Antoninem cesarzem za
wiarę Chrystusową umęczone zostały, a imiona
ich: Fides, Spes, Charitas. Do ich grobów, gdy z
innymi wiernymi przyszła matka dla pomodlenia
się, prosiła P. Eoga, aby mogła być z córkami w
niebie połączona, co natychmiast otrzymała. Pro-
siła ona w cierpieniach tego świata i cd nich
uwolnioną została; a za to, kto Mszę tę za siebie
czytać będzie, lub postara się, aby ją kapłan za
niego odprawił, i wysłucha jej z wiarą i poboż-
nością, niezawodnie pociechy dozna. Nadto 7 osób
pobożnych, np. wdów lub sierot, winno być na
tej Mszy obecnych, i 7 całych ofiar zaraz na
Mszy, albo wkrótce potem, ma być im dane, jeśli
takowych potrzebują. Także usługujący do Mszy
(adiutor Missae) zapali 7 świec małych na każdą
orację, mówiąc wtedy po jednym Ojcze Nasz i
Zdrowaś Maria. Jeśli Mszę tę odprawia się dla
wykrycia kradzieży (pro rapina), zmówi usługu-
103 Są to: Missale Cracouiense, iussu Joannis Rze-
szowski, episcopi Cracoviensis, Mainz, Peter Schoffer
1484; Missale Cracouiense, iussu Joannis Rzeszowski, epi-
scopi Cracouiensis, Mainz, Peter Schoffer 1487; Missale
secundum ordinationem seu rubricam Gnesnensis atąue
Cracoviensis ecclesiarum, Mainz, Peter Schoffer 1492;
Missale Cracouiense, iussu Friderici Jagellonidis, archi-
cpiscopi Gnesnensis, episcopi Cracouiensis, Ge. Stuchs
Pro Jo. Haller, Niirnberg (post 1493); Missale Craco-
uiense, iussu Friderici Jagellonidis, archiepiscopi Gnes-
nensis, episcopi Cracouiensis, Ge. Stuchs pro Jo. Haller,
Niirnberg (ca 1500). — O drukowanej w tych mszałach
wotywie o św. Zofii: S. Ch[odyński], Mszały dla die-
cezji polskich, s.v. [w:] Encyklopedia kościelna, wyd.
jący trzy wiersze: Iudica domine nocemtes me,
Apprehende arma et soutum, Effunde frameam.
Gdy zaś z powodu innej jakiej potrzeby lub cho-
roby będzie odprawiana, ma mówić te wiersze:
Exaudi domine ąuoniam benigna est miserioor-
dia tua, Ne avertas faciem tuam, Intende animae
meae et libera eam. Też same słowa nie tylko
na orać je, ale także mówić ma usługujący, gdy
kapłan czyta sekrety i komplendy, bo i wtedy pa-
li świece. Po Mszy kapłan, leżąc krzyżem przed
ołtarzem, zmówi psalmy; Miserere mei Deus se-
cundum magnam misericordiam tuam, Miserere
mei Deus ąuoniam conculcavit me homo, Miserere
mei Deus ąuoniam dn te comfidit anima mea. Ka-
płan na tej Mszy powinien mówić z wolna modlit-
wy, aby usługujący podczas nich mógł spełnić
wszystko, co do niego należy. Natomiast w czasie
kanonu, po pokomuniach i kolektach, usługujący
odmawia wskazane psalmy”104. Sama msza od-
prawiana była zgodnie z ówczesnym formularzem
na dzień św. Zofii 15 maja, z tym, że po Intro-
icie kapłan odmawiał siedem kolekt, po Ofia-
rowaniu — siedem sekret, po Komunii — siedem
komplend. We wszystkich zanosił prośby o wy-
bawienie z nieszczęść czy ucisków, odwołując się
wielokrotnie do pośrednictwa św. Zofii, którą Bóg
zaliczył w poczet świętych i dał jako: „ydone-
am im auditorium supplicantis populi”.
Wotywa o św. Zofii — może uznana za zby-
teczną wobec liturgicznego kultu Czternastu Wspo-
możycieli gwarantujących wstawiennictwo we
wszystkich bez mała ludzkich potrzebach — zni-
knęła z mszałów krakowskich drukowanych po
r. 1500, a zatem w czasie rządów biskupich Ja-
na Konarskiego (1503—1525). Cytowany już wy-
żej przekaz dotyczący kolegiaty p.w. Wszystkich
Świętych w Bobowej świadczy jednak, że była
jeszcze w XVI wieku odprawiana. Natomiast od
r. 1515 święto św. Zofii w dniu 15 maja spra-
wowane było w rycie duplex, pozostając jednak
wyłącznie festum chori103.
Martyrologium Romanum Cezarego Baromiu-
M. Nowodworski, t. XV, Warszawa 1883, s. 253—
257. — Na temat wspomnianej niżej wotywy o Czter-
nastu Świętych Wspomożycielach zob. A. B a z i e 1 i c h,
Czternastu Wspomożycieli, s.v. [w:] Encyklopedia kato-
licka, pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskie-
go i F. Gryglewieża, t. III, Lublin 1979, szp. 926.
104 Tłumaczenie na język polski według Chodyń-
s ki eg o, o.c., s. 255—256.
105 W Mszale krakowskim, drukowanym w Stras-
burgu w oficynie J. Knobloucha, w r. 1510, jeszcze świę-
to IX Lekcji, w mszałach krakowskich, wydanych w
Krakowie przez Jana Hallera w r. 1515 i 1525 — du-
plex, podobnie jak w wydaniu weneckim Piotra Lich-
tensteina z r. 1532.
53
zanych z koniecznością zapalania czterech (ku czci
św. Zofii i jej córek) lub siedmiu świec i roz-
dawania tyluż jałmużn.
W mszałach Diecezji Krakowskiej na formu-
larz mszy wotywnej o św. Zofii udało* mi się na-
trafić jedynie w wydaniach inkunabułowych, po-
czynając od najstarszego zachowanego, z r. 1484,
a na edycji sprzed r. 1500 kończąc, czyli w cza-
sach rządów b: skupach Jana Rzeszowskiego (1471—
•—1488) oraz Fryderyka Jagiellończyka (1488—
—1503) 103. W ramach „mlssae speciales seu vo-
tivae” w mszałach tych występuje także wotywa
do Czternastu Świętych Wspomożycieli; warto na
tym miejscu przypomnieć kaplicę przy kościele
Cystersów w Mogile przy Krakowie, której we-
zwanie było ewidentną reakcją na te nowości li-
turgiczne.
Rubryka poprzedzająca interesujący nas for-
mularz informuje: „Msza św. Zofii, którą ś. Leon
Papież, brat Karola, przez rzymian wygnany, w
nieszczęściu swojem podyktował. Św. Zofia była
to wdowa, mieszkająca w Rzymie. Miała trzy
córki panny, które pod Antoninem cesarzem za
wiarę Chrystusową umęczone zostały, a imiona
ich: Fides, Spes, Charitas. Do ich grobów, gdy z
innymi wiernymi przyszła matka dla pomodlenia
się, prosiła P. Eoga, aby mogła być z córkami w
niebie połączona, co natychmiast otrzymała. Pro-
siła ona w cierpieniach tego świata i cd nich
uwolnioną została; a za to, kto Mszę tę za siebie
czytać będzie, lub postara się, aby ją kapłan za
niego odprawił, i wysłucha jej z wiarą i poboż-
nością, niezawodnie pociechy dozna. Nadto 7 osób
pobożnych, np. wdów lub sierot, winno być na
tej Mszy obecnych, i 7 całych ofiar zaraz na
Mszy, albo wkrótce potem, ma być im dane, jeśli
takowych potrzebują. Także usługujący do Mszy
(adiutor Missae) zapali 7 świec małych na każdą
orację, mówiąc wtedy po jednym Ojcze Nasz i
Zdrowaś Maria. Jeśli Mszę tę odprawia się dla
wykrycia kradzieży (pro rapina), zmówi usługu-
103 Są to: Missale Cracouiense, iussu Joannis Rze-
szowski, episcopi Cracoviensis, Mainz, Peter Schoffer
1484; Missale Cracouiense, iussu Joannis Rzeszowski, epi-
scopi Cracouiensis, Mainz, Peter Schoffer 1487; Missale
secundum ordinationem seu rubricam Gnesnensis atąue
Cracoviensis ecclesiarum, Mainz, Peter Schoffer 1492;
Missale Cracouiense, iussu Friderici Jagellonidis, archi-
cpiscopi Gnesnensis, episcopi Cracouiensis, Ge. Stuchs
Pro Jo. Haller, Niirnberg (post 1493); Missale Craco-
uiense, iussu Friderici Jagellonidis, archiepiscopi Gnes-
nensis, episcopi Cracouiensis, Ge. Stuchs pro Jo. Haller,
Niirnberg (ca 1500). — O drukowanej w tych mszałach
wotywie o św. Zofii: S. Ch[odyński], Mszały dla die-
cezji polskich, s.v. [w:] Encyklopedia kościelna, wyd.
jący trzy wiersze: Iudica domine nocemtes me,
Apprehende arma et soutum, Effunde frameam.
Gdy zaś z powodu innej jakiej potrzeby lub cho-
roby będzie odprawiana, ma mówić te wiersze:
Exaudi domine ąuoniam benigna est miserioor-
dia tua, Ne avertas faciem tuam, Intende animae
meae et libera eam. Też same słowa nie tylko
na orać je, ale także mówić ma usługujący, gdy
kapłan czyta sekrety i komplendy, bo i wtedy pa-
li świece. Po Mszy kapłan, leżąc krzyżem przed
ołtarzem, zmówi psalmy; Miserere mei Deus se-
cundum magnam misericordiam tuam, Miserere
mei Deus ąuoniam conculcavit me homo, Miserere
mei Deus ąuoniam dn te comfidit anima mea. Ka-
płan na tej Mszy powinien mówić z wolna modlit-
wy, aby usługujący podczas nich mógł spełnić
wszystko, co do niego należy. Natomiast w czasie
kanonu, po pokomuniach i kolektach, usługujący
odmawia wskazane psalmy”104. Sama msza od-
prawiana była zgodnie z ówczesnym formularzem
na dzień św. Zofii 15 maja, z tym, że po Intro-
icie kapłan odmawiał siedem kolekt, po Ofia-
rowaniu — siedem sekret, po Komunii — siedem
komplend. We wszystkich zanosił prośby o wy-
bawienie z nieszczęść czy ucisków, odwołując się
wielokrotnie do pośrednictwa św. Zofii, którą Bóg
zaliczył w poczet świętych i dał jako: „ydone-
am im auditorium supplicantis populi”.
Wotywa o św. Zofii — może uznana za zby-
teczną wobec liturgicznego kultu Czternastu Wspo-
możycieli gwarantujących wstawiennictwo we
wszystkich bez mała ludzkich potrzebach — zni-
knęła z mszałów krakowskich drukowanych po
r. 1500, a zatem w czasie rządów biskupich Ja-
na Konarskiego (1503—1525). Cytowany już wy-
żej przekaz dotyczący kolegiaty p.w. Wszystkich
Świętych w Bobowej świadczy jednak, że była
jeszcze w XVI wieku odprawiana. Natomiast od
r. 1515 święto św. Zofii w dniu 15 maja spra-
wowane było w rycie duplex, pozostając jednak
wyłącznie festum chori103.
Martyrologium Romanum Cezarego Baromiu-
M. Nowodworski, t. XV, Warszawa 1883, s. 253—
257. — Na temat wspomnianej niżej wotywy o Czter-
nastu Świętych Wspomożycielach zob. A. B a z i e 1 i c h,
Czternastu Wspomożycieli, s.v. [w:] Encyklopedia kato-
licka, pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskie-
go i F. Gryglewieża, t. III, Lublin 1979, szp. 926.
104 Tłumaczenie na język polski według Chodyń-
s ki eg o, o.c., s. 255—256.
105 W Mszale krakowskim, drukowanym w Stras-
burgu w oficynie J. Knobloucha, w r. 1510, jeszcze świę-
to IX Lekcji, w mszałach krakowskich, wydanych w
Krakowie przez Jana Hallera w r. 1515 i 1525 — du-
plex, podobnie jak w wydaniu weneckim Piotra Lich-
tensteina z r. 1532.
53