DOI Artikel:
Smorąg Różycka, Małgorzata: Miniatury "Ewangeliarza Ławryszewskiego": Zagadnienie stylu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20613#0042
ZAKOŃCZENIE
Klasztor w Ławryszewie powstał na obszarze
poddawanym nieśmiałym próbom chrystianizacji, o-
graniczającym się właściwie do kręgów dworskich.
Stąd też nie mógł on w swej działalności odwoływać
się do kultury miejscowej, ludowej i pogańskiej,
natomiast z uwagi na związek z książętami litewskimi
miał sposobność czerpać z najlepszych wzorów sztuki
bizantyńskiej i zachodniej, co potwierdza dekoracja
Ewangeliarza Ławry szewskiego, jedynego znanego za-
bytku bezspornie związanego z tym klasztorem.
Miniatury w Ewangeliarzu powstały w ostatniej
ćwierci XIII wieku, nawiązują jednak do X-XII-wie-
cznych formuł ikonograficznych. Również ich styl
bliski jest sztuce Komnenów, choć zawiera też wiele
rysów właściwych dla malarstwa XIII wieku. Bogaty
wybór całostronicowych miniatur, rzadki w ruskich
rękopisach65, wskazuje na znajomość bizantyńskich
kodeksów iluminowanych, podobnie jak zastosowa-
nie greckich wzorów ikonograficznych w przedsta-
wieniach Ewangelistów, które jednak w swej warstwie
stylistycznej noszą cechy stylu sztuki ruskiej, tak jak
większość pozostałych miniatur. Wyjątek stanowi
przedstawienie Józefa z Arymatei i setnika, którego
autor niewątpliwie znał i naśladował styl bizantyń-
skich miniatur z X wieku, oraz wizerunek Piłata
0 rysach zachodnich. W kręgu sztuki ruskiej malarze
miniatur odwoływali się przede wszystkim do dwóch
środowisk: na północy — Nowogrodu i Pskowa, na
południu — księstwa halicko-wołyńskiego66. Znali
też sztukę zachodnią, choć w mniejszym stopniu
1 raczej poprzez wyroby importowane. Nie ukończyli
oni jednak swego dzieła, a niektóre kompozycje
poddano późniejszym uzupełnieniom (Archanioł Mi-
chał), bądź wręcz zastępowano je nowymi, jak to się
stało w przypadku przedstawienia Piłata, ponad któ-
rym jeszcze dzisiaj widoczne są ślady poprzedniej
miniatury. Na tego rodzaju zmiany nakładają się
dodatkowo poprawki o charakterze konserwator-
skim, najpewniej XIX-wieczne, widoczne na przykład
w zakreśleniu grubą kreską rysów twarzy Barlaama
i Jozafata w scenie Rozmowy.
65 Większość ruskich rękopisów iluminowanych zawiera jedy-
nie wizerunki Ewangelistów. Wyjątkiem są psałterze, gdzie minia-
tury mają formę niewielkich kompozycji swobodnie rozmieszczo-
nych na marginesach brzegowych lub u dołu kart Por. S. O.
Szmidt (red.), Swodnyj katalog stawiano-russkich rukopisnych knig,
chraniaszczichsia w SSSR, XI-XIII wieków, Moskwa 1984.
Bogata dekoracja i często używane złoto w pierw-
szej fazie prac wskazują na zamożnego fundatora.
Czy mógł nim być Wojsiełk? Wojsiełk przebywał
przez pewien czas w Haliczu, odbył też podróż na
Athos, skąd mógł przywieźć bizantyńskie księgi. Był
wreszcie gorliwym wyznawcą prawosławia, skłonnym
zapewne do szczególnej dbałości o klasztor, w którym
przebywał. Może tylko zainicjował prace przy okazji
swego pobytu w klasztorze, które po jego śmierci
w 1267 roku prowadzone były ze zmiennym natęże-
niem i przy skromniejszych już środkach. Powstałe
w ten sposób dzieło, mimo iż niejednorodne w warst-
wie filologicznej, paleograficznej oraz malarskiej nale-
ży jednak do zespołu znakomitych rękopisów ru-
skich, stanowiąc nawet wśród nich pewną rzadkość,
niezależnie od prowincjonalnych cech stylu większo-
ści miniatur. Ukazuje jednocześnie jak w jednym
dziele mogły być połączone cechy pozornie obcych
sobie środowisk artystycznych, bizantyńsko-ruskiego
i zachodniego kręgu. Podkreślał to zawsze Wojsław
Mole, pierwszy badacz Ewangeliarza Ławry szewskie-
go, pisząc o dziełach sztuki wschodnich kresów Pol-
ski: „Nie zawrze [. . .] można je wprost utożsamiać
z dziełami sztuki bizantyńsko-ruskiej, ponieważ zys-
kiwały przeważnie wyraźne cechy swoiste, którymi
różniły się od swych wzorów wschodnich. Ale właśnie
ich swoistość jest charakterystyczna dla sztuki na
pograniczu dwóch światów o różnych tradycjach
i tendencjach”67.
Zagadnienie stylu miniatur Ewangeliarza Ławry-
szewskiego było tematem mojej pracy magisterskiej
napisanej w 1988 roku pod kierunkiem prof. dr hab.
Anny Różyckiej-Bryzek, której wyrażam najgłębszą
wdzięczność za wiele cennych rad i wspieranie życzli-
wą uwagą w toku gromadzenia materiału i pisania
pracy. Serdeczne podziękowania składam także prof.
dr. Lechowi Kalinowskiemu, który pracę zrecenzował
i zawsze okazywał wiele zainteresowania w czasie jej
pisania, nie szczędząc ważnych wskazań.
66 Zgodne z tym są wyniki analizy dekoracji ornamentalnej,
niezwykle bogatej i różnorodnej pod względem form, wymagającej
osobnego omówienia.
67 W. Mole, Historia sztuki polskiej, Kraków 1975 (wyd. II),
s. 171.
38
Klasztor w Ławryszewie powstał na obszarze
poddawanym nieśmiałym próbom chrystianizacji, o-
graniczającym się właściwie do kręgów dworskich.
Stąd też nie mógł on w swej działalności odwoływać
się do kultury miejscowej, ludowej i pogańskiej,
natomiast z uwagi na związek z książętami litewskimi
miał sposobność czerpać z najlepszych wzorów sztuki
bizantyńskiej i zachodniej, co potwierdza dekoracja
Ewangeliarza Ławry szewskiego, jedynego znanego za-
bytku bezspornie związanego z tym klasztorem.
Miniatury w Ewangeliarzu powstały w ostatniej
ćwierci XIII wieku, nawiązują jednak do X-XII-wie-
cznych formuł ikonograficznych. Również ich styl
bliski jest sztuce Komnenów, choć zawiera też wiele
rysów właściwych dla malarstwa XIII wieku. Bogaty
wybór całostronicowych miniatur, rzadki w ruskich
rękopisach65, wskazuje na znajomość bizantyńskich
kodeksów iluminowanych, podobnie jak zastosowa-
nie greckich wzorów ikonograficznych w przedsta-
wieniach Ewangelistów, które jednak w swej warstwie
stylistycznej noszą cechy stylu sztuki ruskiej, tak jak
większość pozostałych miniatur. Wyjątek stanowi
przedstawienie Józefa z Arymatei i setnika, którego
autor niewątpliwie znał i naśladował styl bizantyń-
skich miniatur z X wieku, oraz wizerunek Piłata
0 rysach zachodnich. W kręgu sztuki ruskiej malarze
miniatur odwoływali się przede wszystkim do dwóch
środowisk: na północy — Nowogrodu i Pskowa, na
południu — księstwa halicko-wołyńskiego66. Znali
też sztukę zachodnią, choć w mniejszym stopniu
1 raczej poprzez wyroby importowane. Nie ukończyli
oni jednak swego dzieła, a niektóre kompozycje
poddano późniejszym uzupełnieniom (Archanioł Mi-
chał), bądź wręcz zastępowano je nowymi, jak to się
stało w przypadku przedstawienia Piłata, ponad któ-
rym jeszcze dzisiaj widoczne są ślady poprzedniej
miniatury. Na tego rodzaju zmiany nakładają się
dodatkowo poprawki o charakterze konserwator-
skim, najpewniej XIX-wieczne, widoczne na przykład
w zakreśleniu grubą kreską rysów twarzy Barlaama
i Jozafata w scenie Rozmowy.
65 Większość ruskich rękopisów iluminowanych zawiera jedy-
nie wizerunki Ewangelistów. Wyjątkiem są psałterze, gdzie minia-
tury mają formę niewielkich kompozycji swobodnie rozmieszczo-
nych na marginesach brzegowych lub u dołu kart Por. S. O.
Szmidt (red.), Swodnyj katalog stawiano-russkich rukopisnych knig,
chraniaszczichsia w SSSR, XI-XIII wieków, Moskwa 1984.
Bogata dekoracja i często używane złoto w pierw-
szej fazie prac wskazują na zamożnego fundatora.
Czy mógł nim być Wojsiełk? Wojsiełk przebywał
przez pewien czas w Haliczu, odbył też podróż na
Athos, skąd mógł przywieźć bizantyńskie księgi. Był
wreszcie gorliwym wyznawcą prawosławia, skłonnym
zapewne do szczególnej dbałości o klasztor, w którym
przebywał. Może tylko zainicjował prace przy okazji
swego pobytu w klasztorze, które po jego śmierci
w 1267 roku prowadzone były ze zmiennym natęże-
niem i przy skromniejszych już środkach. Powstałe
w ten sposób dzieło, mimo iż niejednorodne w warst-
wie filologicznej, paleograficznej oraz malarskiej nale-
ży jednak do zespołu znakomitych rękopisów ru-
skich, stanowiąc nawet wśród nich pewną rzadkość,
niezależnie od prowincjonalnych cech stylu większo-
ści miniatur. Ukazuje jednocześnie jak w jednym
dziele mogły być połączone cechy pozornie obcych
sobie środowisk artystycznych, bizantyńsko-ruskiego
i zachodniego kręgu. Podkreślał to zawsze Wojsław
Mole, pierwszy badacz Ewangeliarza Ławry szewskie-
go, pisząc o dziełach sztuki wschodnich kresów Pol-
ski: „Nie zawrze [. . .] można je wprost utożsamiać
z dziełami sztuki bizantyńsko-ruskiej, ponieważ zys-
kiwały przeważnie wyraźne cechy swoiste, którymi
różniły się od swych wzorów wschodnich. Ale właśnie
ich swoistość jest charakterystyczna dla sztuki na
pograniczu dwóch światów o różnych tradycjach
i tendencjach”67.
Zagadnienie stylu miniatur Ewangeliarza Ławry-
szewskiego było tematem mojej pracy magisterskiej
napisanej w 1988 roku pod kierunkiem prof. dr hab.
Anny Różyckiej-Bryzek, której wyrażam najgłębszą
wdzięczność za wiele cennych rad i wspieranie życzli-
wą uwagą w toku gromadzenia materiału i pisania
pracy. Serdeczne podziękowania składam także prof.
dr. Lechowi Kalinowskiemu, który pracę zrecenzował
i zawsze okazywał wiele zainteresowania w czasie jej
pisania, nie szczędząc ważnych wskazań.
66 Zgodne z tym są wyniki analizy dekoracji ornamentalnej,
niezwykle bogatej i różnorodnej pod względem form, wymagającej
osobnego omówienia.
67 W. Mole, Historia sztuki polskiej, Kraków 1975 (wyd. II),
s. 171.
38