DOI article:
Nowakowska-Sito, Katarzyna: "Apollo - System Kopernika": Studium o witrażu Wyspiańskiego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20614#0164
4. Helios na rydwanie słonecznym (wg W. H. Roscher,
Ausfiihrliches Lexikon der griechischen und rómischen
Mythologie, Leipzig 1886—1890, s. 2003) (repr. J. Sito)
wstaniu towarzyszy bowiem radosne święto bu-
dzącej się do życia natury, przedstawionej w wie-
dzionych przez Apollina pochodach boginek i cen-
taurów.
Koncepcję zjednoczenia Chrystusa z Apolli-
nem w Akropolis odczytywano jako syntezę po-
gańskiej siły z ideałami etycznymi chrześcijań-
stwa 23, bądź —- poprzez przywołanie obrazu roz-
bicia trumny świętego Stanisława — jako antyte-
zę kultu męczeństwa 24.
3.1.1. Apollo-Chrystus w kontekście nietzscheanizmu
Religijny synkretyzm był zjawiskiem dość po-
wszechnym w sztuce przełomu wieków, gdy pod
wpływem popularnych wśród symbolistów nurtów
teozoficznych utożsamiano wierzenia i formy kul-
tów. Do rzadkości należało jednak wówczas po-
krewieństwo Chrystusa z Apollinem, na korzyść
podkreślanych związków z Dionizosem. Wydaje
się, że przyczyną był obraz obu antycznych bo-
gów i ich wzajemne zantagonizowanie w Naro-
dzinach tragedii Fryderyka Nietzschego (1872).
Apollo przedstawiony jest tam jako poskromiciel
porywów ducha, w rezultacie sprzyjający zasto-
jowi i bierności.
-3 Por. W. B a r b a s z, Hellenizm Wyspiańskiego
(Filomata, z. 44, 1932), s. 104—116.
24 P. Mączewski, Chrystus-Apollo (Pion, nr 28,
1934), s. 4.
Nietzscheańsko zorientowany Stanisław Lack,
należący do najwnikliwszych krytyków Wyspiań-
skiego, miał w związku z tym trudności z inter-
pretacją dokonanej w Akropolis syntezy i odczy-
tywał finał dramatu jako powrót do złudy i stag-
nacji. Według Lacka: „Apollo skłania do rezygna-
cji, do poskramiania pragnień wielkich i niezisz-
czalnych, w najdalszych konsekwencjach: do
mierności. Duch skłania się do nocy, do szaleń-
stwa, do śmierci. Wybucha i spala się” 25.
Tymczasem dla Wyspiańskiego apolliński aspekt
boga miary i ładu interpretowany był w kontek-
ście pozytywnym. Apollo przywraca miarę dąże-
niom zbyt wybujałym, pchającym do zatracenia,
gdyż nie skrojonym na ludzką miarę. Jej prze-
kroczenie w świecie tragedii jest zawsze skazane
na niepowodzenie, egzaltowane szaleństwo ducha
spotyka się z klątwą i karą. Jak wyżej zwróciliś-
my uwagę, dla Wyspiańskiego właśnie chrześci-
jaństwo jest najbardziej „szaloną” religią ducha,
która bez przywracającej równowagę antytezy nie
doprowadzi do wewnętrznej harmonii i pełni.
Stanisław Lack, dzieląc bohaterów Achilleis
na czcicieli ducha i czcicieli Apollina, dostrzegał,
że „Wyspiański umie utrzymać tę sprzeczność w
ustawicznym napięciu, nie przechylać zwycięstwa
albo pogromu w jedną stronę [...] jedni wołają ku
śmierci, drudzy wołają ku mierności, która życie
ocala. Są słudzy Apollina i są słudzy ducha”26.
Nietzsche wskazywał, że siła kultury greckiej
tkwiła właśnie w ustawicznym ścieraniu się tych
pierwiastków opozycyjnych.
Synteza Apollo-Chrystus zawdzięcza wiele
rozważaniom Nietzschego nad istotą tragedii, bę-
dąc jednocześnie przezwyciężeniem nietzeheań-
skiej wrogości wobec wartości chrześcijańskich.
Synteza Apollina z Chrystusem nie mogła być,
jak twierdził Wilhelm Barbasz i wielu później-
szych badaczy, połączeniem pogańskiej siły z ety-
cznymi ideałami chrześcijaństwa, dokonana bo-
wiem została w porządku artystycznym, który w
twórczości Wyspiańskiego zachowuje wobec po-
rządku moralnego znaczną suwerenność.
Wydaje się, że synteza ta umożliwiła pogodze-
nie w dramacie światopoglądu tragicznego bez
odrzucenia, jak to uczynił Nietzsche, chrześcijań-
stwa. Konieczność współdziałania w tragedii pier-
wiastka apollińskiego i dionizyjskiego uzyskał
Wyspiański poprzez skojarzenie chrześcijaństwa
z nieokiełznanym dążeniem ducha do nieskończo-
25 S. Lack, Achilleis [w:] Tenże, Studia o Stani-
sławie Wyspiańskim, Częstochowa 1924, s. 70.
26 Ibid., s. 71.
158
Ausfiihrliches Lexikon der griechischen und rómischen
Mythologie, Leipzig 1886—1890, s. 2003) (repr. J. Sito)
wstaniu towarzyszy bowiem radosne święto bu-
dzącej się do życia natury, przedstawionej w wie-
dzionych przez Apollina pochodach boginek i cen-
taurów.
Koncepcję zjednoczenia Chrystusa z Apolli-
nem w Akropolis odczytywano jako syntezę po-
gańskiej siły z ideałami etycznymi chrześcijań-
stwa 23, bądź —- poprzez przywołanie obrazu roz-
bicia trumny świętego Stanisława — jako antyte-
zę kultu męczeństwa 24.
3.1.1. Apollo-Chrystus w kontekście nietzscheanizmu
Religijny synkretyzm był zjawiskiem dość po-
wszechnym w sztuce przełomu wieków, gdy pod
wpływem popularnych wśród symbolistów nurtów
teozoficznych utożsamiano wierzenia i formy kul-
tów. Do rzadkości należało jednak wówczas po-
krewieństwo Chrystusa z Apollinem, na korzyść
podkreślanych związków z Dionizosem. Wydaje
się, że przyczyną był obraz obu antycznych bo-
gów i ich wzajemne zantagonizowanie w Naro-
dzinach tragedii Fryderyka Nietzschego (1872).
Apollo przedstawiony jest tam jako poskromiciel
porywów ducha, w rezultacie sprzyjający zasto-
jowi i bierności.
-3 Por. W. B a r b a s z, Hellenizm Wyspiańskiego
(Filomata, z. 44, 1932), s. 104—116.
24 P. Mączewski, Chrystus-Apollo (Pion, nr 28,
1934), s. 4.
Nietzscheańsko zorientowany Stanisław Lack,
należący do najwnikliwszych krytyków Wyspiań-
skiego, miał w związku z tym trudności z inter-
pretacją dokonanej w Akropolis syntezy i odczy-
tywał finał dramatu jako powrót do złudy i stag-
nacji. Według Lacka: „Apollo skłania do rezygna-
cji, do poskramiania pragnień wielkich i niezisz-
czalnych, w najdalszych konsekwencjach: do
mierności. Duch skłania się do nocy, do szaleń-
stwa, do śmierci. Wybucha i spala się” 25.
Tymczasem dla Wyspiańskiego apolliński aspekt
boga miary i ładu interpretowany był w kontek-
ście pozytywnym. Apollo przywraca miarę dąże-
niom zbyt wybujałym, pchającym do zatracenia,
gdyż nie skrojonym na ludzką miarę. Jej prze-
kroczenie w świecie tragedii jest zawsze skazane
na niepowodzenie, egzaltowane szaleństwo ducha
spotyka się z klątwą i karą. Jak wyżej zwróciliś-
my uwagę, dla Wyspiańskiego właśnie chrześci-
jaństwo jest najbardziej „szaloną” religią ducha,
która bez przywracającej równowagę antytezy nie
doprowadzi do wewnętrznej harmonii i pełni.
Stanisław Lack, dzieląc bohaterów Achilleis
na czcicieli ducha i czcicieli Apollina, dostrzegał,
że „Wyspiański umie utrzymać tę sprzeczność w
ustawicznym napięciu, nie przechylać zwycięstwa
albo pogromu w jedną stronę [...] jedni wołają ku
śmierci, drudzy wołają ku mierności, która życie
ocala. Są słudzy Apollina i są słudzy ducha”26.
Nietzsche wskazywał, że siła kultury greckiej
tkwiła właśnie w ustawicznym ścieraniu się tych
pierwiastków opozycyjnych.
Synteza Apollo-Chrystus zawdzięcza wiele
rozważaniom Nietzschego nad istotą tragedii, bę-
dąc jednocześnie przezwyciężeniem nietzeheań-
skiej wrogości wobec wartości chrześcijańskich.
Synteza Apollina z Chrystusem nie mogła być,
jak twierdził Wilhelm Barbasz i wielu później-
szych badaczy, połączeniem pogańskiej siły z ety-
cznymi ideałami chrześcijaństwa, dokonana bo-
wiem została w porządku artystycznym, który w
twórczości Wyspiańskiego zachowuje wobec po-
rządku moralnego znaczną suwerenność.
Wydaje się, że synteza ta umożliwiła pogodze-
nie w dramacie światopoglądu tragicznego bez
odrzucenia, jak to uczynił Nietzsche, chrześcijań-
stwa. Konieczność współdziałania w tragedii pier-
wiastka apollińskiego i dionizyjskiego uzyskał
Wyspiański poprzez skojarzenie chrześcijaństwa
z nieokiełznanym dążeniem ducha do nieskończo-
25 S. Lack, Achilleis [w:] Tenże, Studia o Stani-
sławie Wyspiańskim, Częstochowa 1924, s. 70.
26 Ibid., s. 71.
158