DOI Artikel:
Nowakowska-Sito, Katarzyna: "Apollo - System Kopernika": Studium o witrażu Wyspiańskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20614#0170
4. SYSTEM KOPERNIKA
4.1. Związki z astronomią
Zastanawiając się nad genezą witrażu System
Kopernika należałoby zapytać również o ewen-
tualność inspiracji Wyspiańskiego koncepcjami
wiążącymi się bezpośrednio z astronomią. Wobec
ubóstwa informacji na ten temat zastanawiają
zdania z listu do Henryka Opieńskiego (z listopa-
da 1895 r.), świadczące o znajomości, a nawet
entuzjastycznym przeżyciu publikacji Camille’a
Flammariona: „Wierzę dziś w nieokreśloność ja-
kąś flammarjońską, w jakieś au dela stimmungo-
we, w nieśmiertelność strasznie samotną. Gotów
jestem wymyślić religię nową i stworzyć cały
nowy świat boski. Cały Olimp nowoczesny mój,
całe świętych obcowanie. I przemyśliwam nad
nowym kościołem, budynkiem, który by był
mieszkaniem nowych bóstw, nowego boga” 48.
Flammarion, który rozpoczął karierę w obser-
watorium paryskim, poświęcił się wkrótce działal-
ności popularnonaukowej, zdobywając rozgłos
dzięki książce O wielości światów (1862). Właści-
we dla jego publikacji astronomicznych, obok so-
lidnej wiedzy fachowej, było wykraczanie poza
granice nauki w stronę astrologii i mistycznych
hipotez wynikające z niechęci do nauki zoriento-
wanej materialistycznie.
W pracach Flammariona występuje przeko-
nanie o istnieniu nadrzędnej inteligencji, kieru-
jącej przyrodą i ruchami planet, której dowodzą
odkrywane w miarę postępu nauki prawa. Inte-
ligencja ta była przezeń identyfikowana z Bogiem
pojętym jako obecna w każdym atomie „dusza
świata”. Twierdzeniom tym towarzyszyło przeko-
nanie o wieczności ducha i przemienności ma-
terii. W związku z tym cały świat, kierowany
prawami twórczego i dynamicznego ducha, był
ożywiony, choć tylko w świecie ludzkim przybie-
rał postać świadomej duszy. Nadawał jej
Flammarion prawo do wiecznych wcieleń, które
wiązał z hipotetyczną możliwością zamieszkiwa-
nia gwiazd i innych planet naszego układu. Łą-
czył tu poglądy pitagorejskie z ówczesnymi ba-
daniami własności fizycznych planet. Astronomia
48 List z 8 XI 1895 r. Cyt. wg J. Oksz a-K isie-
1 e w s k a, Z młodzieńczych lat Stanisława Wyspiańskie-
go (Przegląd Narodowy, II, III, 1909), s. 342. Wyspiań-
ski posiadał wydanie polskie Astronomii pt. Astronomia
czyli nauka o wszechświecie, podług K. Flammariona
opracowała K. T., Lwów 1901. Jest to wersja znacznie
zredukowana pod względem tekstu i ilustracji, toteż
Flammariona (1880), najlepsze u schyłku XIX
wieku popularne opracowanie w tej dziedzinie,
przepełnione jest zachwytem dla kierującej
wszechświatem rozumnej przyczyny, widocznej
w budowie minerałów i kwiatów. Ilustracji tych
poglądów służyły między innymi zamieszczone
reprodukcje mikroskopowych zdjęć płatków
śniegu 49.
Idee Flammariona musiały być bliskie studiu-
jącemu świat roślinny Wyspiańskiemu. Zamie-
szczone przez Flammariona fotografie stanowiły
prawdopodobnie genezę niezwykłego pomysłu
użycia motywu kryształków śniegu do wykonania
lamp i kinkietów Domu Lekarskiego. Antoni
Chołoniewski wspominał, że do ich opracowania
sprowadzał Wyspiański z Ameryki, za pośredni-
ctwem Tadeusza Estreichera, mikroskopowe fo-
tografie śnieżnych gwiazdek50. Siedem kutych
w metalu gwiazd, złączonych w zawieszony w
westybulu, na osi witrażu, żyrandol, było zatem
niekonwencjonalnym symbolem wszechświata,
przejawiającej się we wszystkich jego elemen-
tach.
4.2. Apollo a „System Kopernika”
Ponieważ wyrazem niebieskiej harmonii był
także stworzony przez Kopernika heliocentryczny
system, pragniemy rozważyć teraz, jako ostatni
problem, relację między osobą „patronującego”
astronoma a ostatecznym kształtem dzieła, zatem
kwestię iunctim obu tytułów witrażu. Pytanie
dotyczy przede wszystkim połączenia Systemu
Kopernika z górującą w witrażu postacią Apolli-
na. Motyw wprowadzenia jej jako personifikacji
usytuowanego przez Kopernika w centrum ukła-
du Słońca jest bowiem zbyt oczywisty i oparty
na potocznych skojarzeniach, od których Wy-
spiański, jak wiadomo, stronił.
Jednocześnie trudno się zgodzić ze zdaniem
Kępińskiego, by znaczeń witrażu w ogóle z Ko-
pernikiem nie wiązać. Te bowiem, jak usiłowa-
no tu wykazać, wolne są od przypadkowości. Po-
winien istnieć zatem pewien związek pomiędzy
będącym kompozycyjną osią witrażu Apollinem
a kopernikańską teorią.
W sposobie dochodzenia Wyspiańskiego do
sądzę, że Wyspiański mógł korzystać także z bogato
ilustrowanych wersji francuskich.
49 C. Flammarion, Astronomie populaire, Paris
1880, s. 288.
50 Zob. A. Chołoniewski, Ze wspomnień o Sta-
nisławie Wyspiańskim [w:] Wyspiański w oczach współ-
czesnych..., II, s. 88.
164
4.1. Związki z astronomią
Zastanawiając się nad genezą witrażu System
Kopernika należałoby zapytać również o ewen-
tualność inspiracji Wyspiańskiego koncepcjami
wiążącymi się bezpośrednio z astronomią. Wobec
ubóstwa informacji na ten temat zastanawiają
zdania z listu do Henryka Opieńskiego (z listopa-
da 1895 r.), świadczące o znajomości, a nawet
entuzjastycznym przeżyciu publikacji Camille’a
Flammariona: „Wierzę dziś w nieokreśloność ja-
kąś flammarjońską, w jakieś au dela stimmungo-
we, w nieśmiertelność strasznie samotną. Gotów
jestem wymyślić religię nową i stworzyć cały
nowy świat boski. Cały Olimp nowoczesny mój,
całe świętych obcowanie. I przemyśliwam nad
nowym kościołem, budynkiem, który by był
mieszkaniem nowych bóstw, nowego boga” 48.
Flammarion, który rozpoczął karierę w obser-
watorium paryskim, poświęcił się wkrótce działal-
ności popularnonaukowej, zdobywając rozgłos
dzięki książce O wielości światów (1862). Właści-
we dla jego publikacji astronomicznych, obok so-
lidnej wiedzy fachowej, było wykraczanie poza
granice nauki w stronę astrologii i mistycznych
hipotez wynikające z niechęci do nauki zoriento-
wanej materialistycznie.
W pracach Flammariona występuje przeko-
nanie o istnieniu nadrzędnej inteligencji, kieru-
jącej przyrodą i ruchami planet, której dowodzą
odkrywane w miarę postępu nauki prawa. Inte-
ligencja ta była przezeń identyfikowana z Bogiem
pojętym jako obecna w każdym atomie „dusza
świata”. Twierdzeniom tym towarzyszyło przeko-
nanie o wieczności ducha i przemienności ma-
terii. W związku z tym cały świat, kierowany
prawami twórczego i dynamicznego ducha, był
ożywiony, choć tylko w świecie ludzkim przybie-
rał postać świadomej duszy. Nadawał jej
Flammarion prawo do wiecznych wcieleń, które
wiązał z hipotetyczną możliwością zamieszkiwa-
nia gwiazd i innych planet naszego układu. Łą-
czył tu poglądy pitagorejskie z ówczesnymi ba-
daniami własności fizycznych planet. Astronomia
48 List z 8 XI 1895 r. Cyt. wg J. Oksz a-K isie-
1 e w s k a, Z młodzieńczych lat Stanisława Wyspiańskie-
go (Przegląd Narodowy, II, III, 1909), s. 342. Wyspiań-
ski posiadał wydanie polskie Astronomii pt. Astronomia
czyli nauka o wszechświecie, podług K. Flammariona
opracowała K. T., Lwów 1901. Jest to wersja znacznie
zredukowana pod względem tekstu i ilustracji, toteż
Flammariona (1880), najlepsze u schyłku XIX
wieku popularne opracowanie w tej dziedzinie,
przepełnione jest zachwytem dla kierującej
wszechświatem rozumnej przyczyny, widocznej
w budowie minerałów i kwiatów. Ilustracji tych
poglądów służyły między innymi zamieszczone
reprodukcje mikroskopowych zdjęć płatków
śniegu 49.
Idee Flammariona musiały być bliskie studiu-
jącemu świat roślinny Wyspiańskiemu. Zamie-
szczone przez Flammariona fotografie stanowiły
prawdopodobnie genezę niezwykłego pomysłu
użycia motywu kryształków śniegu do wykonania
lamp i kinkietów Domu Lekarskiego. Antoni
Chołoniewski wspominał, że do ich opracowania
sprowadzał Wyspiański z Ameryki, za pośredni-
ctwem Tadeusza Estreichera, mikroskopowe fo-
tografie śnieżnych gwiazdek50. Siedem kutych
w metalu gwiazd, złączonych w zawieszony w
westybulu, na osi witrażu, żyrandol, było zatem
niekonwencjonalnym symbolem wszechświata,
przejawiającej się we wszystkich jego elemen-
tach.
4.2. Apollo a „System Kopernika”
Ponieważ wyrazem niebieskiej harmonii był
także stworzony przez Kopernika heliocentryczny
system, pragniemy rozważyć teraz, jako ostatni
problem, relację między osobą „patronującego”
astronoma a ostatecznym kształtem dzieła, zatem
kwestię iunctim obu tytułów witrażu. Pytanie
dotyczy przede wszystkim połączenia Systemu
Kopernika z górującą w witrażu postacią Apolli-
na. Motyw wprowadzenia jej jako personifikacji
usytuowanego przez Kopernika w centrum ukła-
du Słońca jest bowiem zbyt oczywisty i oparty
na potocznych skojarzeniach, od których Wy-
spiański, jak wiadomo, stronił.
Jednocześnie trudno się zgodzić ze zdaniem
Kępińskiego, by znaczeń witrażu w ogóle z Ko-
pernikiem nie wiązać. Te bowiem, jak usiłowa-
no tu wykazać, wolne są od przypadkowości. Po-
winien istnieć zatem pewien związek pomiędzy
będącym kompozycyjną osią witrażu Apollinem
a kopernikańską teorią.
W sposobie dochodzenia Wyspiańskiego do
sądzę, że Wyspiański mógł korzystać także z bogato
ilustrowanych wersji francuskich.
49 C. Flammarion, Astronomie populaire, Paris
1880, s. 288.
50 Zob. A. Chołoniewski, Ze wspomnień o Sta-
nisławie Wyspiańskim [w:] Wyspiański w oczach współ-
czesnych..., II, s. 88.
164