DOI Artikel:
Bałus, Wojciech: Stanisława Wyspiańskiego "Widoki z okna pracowni na Kopiec Kościuszki": Spór o interpretację
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20614#0186
polis (1904) do teatralnego zniszczenia w ostatniej
scenie katedry. Ten śmiały akt odczytywać należy
zgodnie z logiką dramatu jako destrukcję dawne-
go porządku będącą jednocześnie narodzinami do
nowego życia58. Czy zatem można przypuszczać,
że Wyspiański — walcząc z usypiającym Polaków
kultem przeszłości — odwołałby się bezkrytycznie
do romantycznej symboliki mogiły Kościuszki? 59
„Pejzaż inteligencji” odczytywać zatem należy
inaczej. Zanim jednak zaproponujemy własną in-
terpretację Widoków, przytoczyć musimy ich wy-
jaśnienie pióra Zdzisława Kępińskiego. I on
twierdzi, że wyjątkowy charakter „tych pejzaży
wymaga próby wykrycia ich racji i sensu, którym
na pewno nie było żadne studium atmosfery me-
teorologicznej czy też oświetlenia, jak to się przy-
wykło uważać”. To los podsunął artyście widok,
zawierający pewien porządek: „Od planu prakty-
cznej codzienności i jej trywialnych realiów [...]
przechodził on ku głębi, w której ziemia ukazy-
wała się już w uogólnieniu jako żywioł, łono życia
natury -—■ ale nosiła w sobie zarazem całą histo-
rię narodu [...] którą symbolicznie wyrażał Ko-
piec Kościuszki”. Kępiński znajduje więc w pa-
stelach Wyspiańskiego pewien aspekt patriotycz-
ny. Jednak ostateczny sens tych dzieł zawiera
się według niego w czymś innym. Otóż w krajo-
brazach tych „ulega zatarciu granica między tym,
co stoi przed artystą na zewnątrz, a tym co pły-
nie z niego”. Śmiertelnie chory, „czuje już swoje
rozpływanie się we Wszechbycie [...] a zarazem
odczuwa bolesny ogrom dystansu, na jaki przyj-
dzie mu się odsunąć od tej sumy i całości, którą
dotąd tworzył i do zamknięcia jego oczu tworzyć
będzie horyzont praktyczny, historyczny i meta-
fizyczny tegoczesnego jego życia” 60.
Godzimy się z pewnymi sądami Kępińskiego,
jednak niektóre trzeba będzie poddać krytyce.
A teraz zacznijmy od początku — od opisu.
DĄŻENIE DO KOPCA
Interesująca nas seria Widoków z okna pra-
cowni artysty na Kopiec Kościuszki (ryc. 2—6)
58 Miodońska -Brookes, o.c., s. 44—64; T e j-
ż e, Tradycja symboliki Wawelu w polskiej literaturze
(Rozważania wstępne) (Ruch Literacki, XXXII, 1991), s.
308—311; W. B a ł u s, Wawel dziewiętnastowieczny. Po-
ziomy interpretacji (Studia Waweliana, 3, w druku).
59 O tradycji tej symboliki wspomina G. Króli-
kiewicz w artykule Wawel w polskiej poezji roman-
tycznej [w:] Sztuka Krakowa i Galicji w wieku XIX,
red. W. B a ł u s, Kraków 1991, s. 7—22.
5. S. Wyspiański, Widok z okna pracowni artysty na
Kopiec Kościuszki, 1905, pastel, karton. Warszawa, Mu-
zeum Narodowe (fot. Muzeum)
wykonana została w technice pastelu na karto-
nach, w dwóch zasadniczo formatach: prostoką-
tów leżących (zwykle o wymiarach ok. 40 X 60
cm — z jednym wyjątkiem: 20,5 X 47,5 cm) oraz
prostokątów stojących (ca 90 X 60 cm)61.
Pejzaż ujęty jest zawsze z wysokiego punktu
widzenia. Najsilniej zaznaczonym elementem
wszystkich wersji jest równoległy do poziomych
krawędzi obrazu, ciemny w swej dolnej partii,
masyw wzgórz z wypiętrzeniem Kopca Kościu-
szki. Ku temu wypiętrzeniu zmierza zespół dia-
gonalnych linii, poczynających swój bieg w re-
jonie prawego dolnego (patrząc od strony widza)
60 Kępiński, o.c., s. 165—168.
61 Odnośnie do danych technicznych, chronologii i
próby rekonstrukcji serii zob. Morawińska, Widok...,
s. 201—202 i przyp. 4—9 na s. 207—208. Ta część artykułu
jest bardzo sumienna. Artykuł zawiera też pełną doku-
mentację fotograficzną znanych dziś wersji Widoków.
180
scenie katedry. Ten śmiały akt odczytywać należy
zgodnie z logiką dramatu jako destrukcję dawne-
go porządku będącą jednocześnie narodzinami do
nowego życia58. Czy zatem można przypuszczać,
że Wyspiański — walcząc z usypiającym Polaków
kultem przeszłości — odwołałby się bezkrytycznie
do romantycznej symboliki mogiły Kościuszki? 59
„Pejzaż inteligencji” odczytywać zatem należy
inaczej. Zanim jednak zaproponujemy własną in-
terpretację Widoków, przytoczyć musimy ich wy-
jaśnienie pióra Zdzisława Kępińskiego. I on
twierdzi, że wyjątkowy charakter „tych pejzaży
wymaga próby wykrycia ich racji i sensu, którym
na pewno nie było żadne studium atmosfery me-
teorologicznej czy też oświetlenia, jak to się przy-
wykło uważać”. To los podsunął artyście widok,
zawierający pewien porządek: „Od planu prakty-
cznej codzienności i jej trywialnych realiów [...]
przechodził on ku głębi, w której ziemia ukazy-
wała się już w uogólnieniu jako żywioł, łono życia
natury -—■ ale nosiła w sobie zarazem całą histo-
rię narodu [...] którą symbolicznie wyrażał Ko-
piec Kościuszki”. Kępiński znajduje więc w pa-
stelach Wyspiańskiego pewien aspekt patriotycz-
ny. Jednak ostateczny sens tych dzieł zawiera
się według niego w czymś innym. Otóż w krajo-
brazach tych „ulega zatarciu granica między tym,
co stoi przed artystą na zewnątrz, a tym co pły-
nie z niego”. Śmiertelnie chory, „czuje już swoje
rozpływanie się we Wszechbycie [...] a zarazem
odczuwa bolesny ogrom dystansu, na jaki przyj-
dzie mu się odsunąć od tej sumy i całości, którą
dotąd tworzył i do zamknięcia jego oczu tworzyć
będzie horyzont praktyczny, historyczny i meta-
fizyczny tegoczesnego jego życia” 60.
Godzimy się z pewnymi sądami Kępińskiego,
jednak niektóre trzeba będzie poddać krytyce.
A teraz zacznijmy od początku — od opisu.
DĄŻENIE DO KOPCA
Interesująca nas seria Widoków z okna pra-
cowni artysty na Kopiec Kościuszki (ryc. 2—6)
58 Miodońska -Brookes, o.c., s. 44—64; T e j-
ż e, Tradycja symboliki Wawelu w polskiej literaturze
(Rozważania wstępne) (Ruch Literacki, XXXII, 1991), s.
308—311; W. B a ł u s, Wawel dziewiętnastowieczny. Po-
ziomy interpretacji (Studia Waweliana, 3, w druku).
59 O tradycji tej symboliki wspomina G. Króli-
kiewicz w artykule Wawel w polskiej poezji roman-
tycznej [w:] Sztuka Krakowa i Galicji w wieku XIX,
red. W. B a ł u s, Kraków 1991, s. 7—22.
5. S. Wyspiański, Widok z okna pracowni artysty na
Kopiec Kościuszki, 1905, pastel, karton. Warszawa, Mu-
zeum Narodowe (fot. Muzeum)
wykonana została w technice pastelu na karto-
nach, w dwóch zasadniczo formatach: prostoką-
tów leżących (zwykle o wymiarach ok. 40 X 60
cm — z jednym wyjątkiem: 20,5 X 47,5 cm) oraz
prostokątów stojących (ca 90 X 60 cm)61.
Pejzaż ujęty jest zawsze z wysokiego punktu
widzenia. Najsilniej zaznaczonym elementem
wszystkich wersji jest równoległy do poziomych
krawędzi obrazu, ciemny w swej dolnej partii,
masyw wzgórz z wypiętrzeniem Kopca Kościu-
szki. Ku temu wypiętrzeniu zmierza zespół dia-
gonalnych linii, poczynających swój bieg w re-
jonie prawego dolnego (patrząc od strony widza)
60 Kępiński, o.c., s. 165—168.
61 Odnośnie do danych technicznych, chronologii i
próby rekonstrukcji serii zob. Morawińska, Widok...,
s. 201—202 i przyp. 4—9 na s. 207—208. Ta część artykułu
jest bardzo sumienna. Artykuł zawiera też pełną doku-
mentację fotograficzną znanych dziś wersji Widoków.
180