DOI Artikel:
Kobielus, Stanisław: Instrumentarium Boga jako Najwyższego Muzyka (starożytność i średniowiecze)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20618#0023
czato człowieczeństwo Chrystusa spełniające boskie
dzieła91.
Ryszard z opactwa Św. Wiktora pisał, że gra na cy-
trze mogła dotyczyć wnętrza człowieka oraz opanowa-
nia jego wad. Natomiast grę na dekachordzie odniósł
do rzeczy wyższych w człowieku, a więc do ćwiczenia
się, na przykład w dobrych uczynkach. Aby postępo-
wać w doskonałości ducha, należało korzystać z obu in-
strumentów92. Św. Bruno Kartuz zaliczył psalterium do
symboli cnót i dobrych czynów, cytrę zaś do znaków
wskazujących na śmiertelność, umartwienie i cierpienie93.
Cysters Adam (zm. ok. 1200), opat Perseigne w ówcze-
snej diecezji Le Mans, grę na cytrze uznał za lament
człowieka pokornego z uświadomienia sobie wielkości
popełnionego zła. Część górna cytry oznaczała dla nie-
go boską, dolna zaś ludzką naturę Chrystusa, który sam
siebie uczynił cytrą, gdyż rozpiął swe niewinne ciało
na drzewie krzyża za pokutujących grzeszników. Struny
tejże cytry symbolizowały dzieła boskiego miłosierdzia.
Nieokreślona zaś ściśle liczba strun w tym instrumencie
miała wskazywać na nieskończoność boskich zmiłowań.
Więcej miejsca poświęcił opat Adam symbolicznemu
wytłumaczeniu dziesięciostrunnego psalterium. Instru-
mentem tym był Jednorodzony Syn Boga — Chrystus,
gdyż przedłożył człowiekowi dziesięć przykazań ni-
czym dziesięć strun. Każdą z nich Adam zinterpre-
tował oddzielnie. Pierwsza wskazywała na odwieczne
zrodzenie Słowa; druga na tajemnicę wyroków; trzecia
na moc, która dała początek Universum; czwarta na
mądrość użyczającą formy; piąta na dobroć wspierającą
rządy opatrzności; szósta na sprawiedliwość, która na-
leżała się rozumnemu stworzeniu za sprzeniewierzenie;
siódma na łaskę, dzięki której powołani zostali ojcowie;
ósma na znajomość prawdy, która dała prawo; dziewią-
ta na miłosierdzie, dzięki któremu zostaliśmy odkupie-
ni; dziesiąta wreszcie na objawienie się synów Bożych,
91 „Caro ergo divina operans psalterium est” - Rufin Prezbi-
ter, Commentarius in Psalmos, PL, t. 21, s. 872.
92 „Cithara sonat ab inferiori, et ideo significat vitiorum mortifica-
tionem, psalterium vero sonat a superiori, et ideo significat bonorum
operum exhibitionem. Qui citharizat et non psallit, vel psallit et non
citharizat, non procedit, non proficit, quia neutrum sine altero reddit
sonum jucundum, quia psalterium jucundum cum cithara” - Ry-
szard ze Św. Wiktora, De exterminatione mali, PL, t. 196,
s. 1071.
93 „«Psalterium» quidem secundum superiora, id est secundum vir-
tutes et bonas operationes quibus Deum laudas ad modum psalterii,
quod ex superiori sonat, et -cithara» secundum inferiora; scilicet se-
cundum mortalitatem et passibilitatem, quae etiam Deum laudant pa-
tiendo, et pro ejus oboedientia moriendo a similitudine citharae so-
nantis ex inferiori [...] Bene vero mortificatio haec cithara dicitur: Nam
ab inferiori parte, id est a sensualitate mortificata resonat Deo, id est
eum laudat” -Bruno K a r t u z, o. c., PL, t. 152, s. 1214, 763.
94 PL, t. 211, s. 723-725.
95 Ikonografię tych scen Z. Rozanow podzieliła na trzy grupy.
Przede wszystkim były to wyobrażenia związane z praktyką wyko-
nawczą, następnie kompozycje symboliczne i wreszcie przedstawie-
przez które skrócony został czas oczekiwania stwo-
rzenia94.
Jak wspomniano wyżej, naturalnym instrumentem w
musica instrumentalis był niewątpliwie ludzki głos. Już
we wczesnym średniowieczu najbardziej jego uducho-
wioną formą stał się chorał gregoriański i jego pochwa-
ła znalazła swoje miejsce w rzeźbie i malarstwie95. Wspo-
mnieć tutaj należy przede wszystkim słynną serię kapi-
teli muzycznych, wykonanych z polecenia opata Hugo-
na w benedyktyńskim kościele w Cluny z około r. 1100
(ryc. 7), lub miniatury z wyobrażonymi tonami w po-
chodzącym z 1. połowy XI w. kodeksie Ms lat. 1118 w
Bibliotece Narodowej w Paryżu96.
Krzyż jako instrument muzyczny
— CZYLI MUSICA INSTRUMENTALIS (część II)
Nawet w kręgu kulturowym Biblii muzyka używana
była jako magiczny środek, który mógł przepędzić lub
uśmierzyć złe demony, lub przywołać dobre duchy, cze-
go przykładem jest przypadek króla Saula97. W tym kon-
tekście na szczególną uwagę zasługuje historia Dawida,
którego Klemens Aleksandryjski uznał za symbol muzy-
ki98. Romańskim przykładem popularności tej postaci jest
między innymi miniatura z Biblii płockiej, pochodzącej
z 2. ćwierci XII w., wyobrażająca Dawida w towarzy-
stwie muzyków Pitagorasa, Jubala i Tubalkaina (ryc. 8)".
W apokryficznych Psalmach Salomona Dawid mówi o
sobie:
Byłem mały pośród moich braci
i najmłodszy w domu mego ojca,
pasłem owce mego ojca.
Ręce moje uczyniły instrument,
palce moje nastroiły psalterium100.
nia patronów muzyki i śpiewu. Średniowieczna ikonografia muzycz-
na, Musica Medii Aevi 2: 1968, s. 96.
96 Por. K. Meyer, The Eight Gregorian Modes on the Cluny Capi-
tals, The Art Bulletin 34: 1952, nr 2, s. 75 nn. Trzeci ton ilustruje męż-
czyzna grający na imitacji antycznej liry (tamże, s. 87). Autorka nie
zajmuje się implikacjami symbolicznymi poszczególnych instrumen-
tów muzycznych. Zob. S e e b a s s, o. c., s. 14 nn. Warto także wspo-
mnieć o muzykujących Starcach apokaliptycznych z fasady zachodniej
katedry Notre Damę w Paryżu - pocz. XIII w. - oraz o muzykujących
królach z portalu środkowego kościoła Św. Jakuba w Compostelli, z
lat 1165-1188.
97 Band mann, o. c.,s. 11. Zob. IKrI 16, 14-23.
98 „Z kolei jako symbol muzyki niech będzie uznany Dawid, który
jednocześnie śpiewał psalmy, głosił proroctwa i sławił Boga we
wdzięcznych rytmach” - Klemens Aleksandryjski, Kobierce,
t. 2, s. 164.
99 Por. K n a p i ń s k i, o. c., s. 224-231.
100 Psalmy Salomona, przeł. J. Partyka, Studia Theologica Varsa-
viensia 22: 1984, nr 2, s. 180. Jak podaje A. Suski (Wprowadzenie
do Psalmów Salomona, Studia Theologica Varsaviensia 17: 1979, nr 1,
s. 189), w okresie średniowiecza nie były one szerzej znane.
19
dzieła91.
Ryszard z opactwa Św. Wiktora pisał, że gra na cy-
trze mogła dotyczyć wnętrza człowieka oraz opanowa-
nia jego wad. Natomiast grę na dekachordzie odniósł
do rzeczy wyższych w człowieku, a więc do ćwiczenia
się, na przykład w dobrych uczynkach. Aby postępo-
wać w doskonałości ducha, należało korzystać z obu in-
strumentów92. Św. Bruno Kartuz zaliczył psalterium do
symboli cnót i dobrych czynów, cytrę zaś do znaków
wskazujących na śmiertelność, umartwienie i cierpienie93.
Cysters Adam (zm. ok. 1200), opat Perseigne w ówcze-
snej diecezji Le Mans, grę na cytrze uznał za lament
człowieka pokornego z uświadomienia sobie wielkości
popełnionego zła. Część górna cytry oznaczała dla nie-
go boską, dolna zaś ludzką naturę Chrystusa, który sam
siebie uczynił cytrą, gdyż rozpiął swe niewinne ciało
na drzewie krzyża za pokutujących grzeszników. Struny
tejże cytry symbolizowały dzieła boskiego miłosierdzia.
Nieokreślona zaś ściśle liczba strun w tym instrumencie
miała wskazywać na nieskończoność boskich zmiłowań.
Więcej miejsca poświęcił opat Adam symbolicznemu
wytłumaczeniu dziesięciostrunnego psalterium. Instru-
mentem tym był Jednorodzony Syn Boga — Chrystus,
gdyż przedłożył człowiekowi dziesięć przykazań ni-
czym dziesięć strun. Każdą z nich Adam zinterpre-
tował oddzielnie. Pierwsza wskazywała na odwieczne
zrodzenie Słowa; druga na tajemnicę wyroków; trzecia
na moc, która dała początek Universum; czwarta na
mądrość użyczającą formy; piąta na dobroć wspierającą
rządy opatrzności; szósta na sprawiedliwość, która na-
leżała się rozumnemu stworzeniu za sprzeniewierzenie;
siódma na łaskę, dzięki której powołani zostali ojcowie;
ósma na znajomość prawdy, która dała prawo; dziewią-
ta na miłosierdzie, dzięki któremu zostaliśmy odkupie-
ni; dziesiąta wreszcie na objawienie się synów Bożych,
91 „Caro ergo divina operans psalterium est” - Rufin Prezbi-
ter, Commentarius in Psalmos, PL, t. 21, s. 872.
92 „Cithara sonat ab inferiori, et ideo significat vitiorum mortifica-
tionem, psalterium vero sonat a superiori, et ideo significat bonorum
operum exhibitionem. Qui citharizat et non psallit, vel psallit et non
citharizat, non procedit, non proficit, quia neutrum sine altero reddit
sonum jucundum, quia psalterium jucundum cum cithara” - Ry-
szard ze Św. Wiktora, De exterminatione mali, PL, t. 196,
s. 1071.
93 „«Psalterium» quidem secundum superiora, id est secundum vir-
tutes et bonas operationes quibus Deum laudas ad modum psalterii,
quod ex superiori sonat, et -cithara» secundum inferiora; scilicet se-
cundum mortalitatem et passibilitatem, quae etiam Deum laudant pa-
tiendo, et pro ejus oboedientia moriendo a similitudine citharae so-
nantis ex inferiori [...] Bene vero mortificatio haec cithara dicitur: Nam
ab inferiori parte, id est a sensualitate mortificata resonat Deo, id est
eum laudat” -Bruno K a r t u z, o. c., PL, t. 152, s. 1214, 763.
94 PL, t. 211, s. 723-725.
95 Ikonografię tych scen Z. Rozanow podzieliła na trzy grupy.
Przede wszystkim były to wyobrażenia związane z praktyką wyko-
nawczą, następnie kompozycje symboliczne i wreszcie przedstawie-
przez które skrócony został czas oczekiwania stwo-
rzenia94.
Jak wspomniano wyżej, naturalnym instrumentem w
musica instrumentalis był niewątpliwie ludzki głos. Już
we wczesnym średniowieczu najbardziej jego uducho-
wioną formą stał się chorał gregoriański i jego pochwa-
ła znalazła swoje miejsce w rzeźbie i malarstwie95. Wspo-
mnieć tutaj należy przede wszystkim słynną serię kapi-
teli muzycznych, wykonanych z polecenia opata Hugo-
na w benedyktyńskim kościele w Cluny z około r. 1100
(ryc. 7), lub miniatury z wyobrażonymi tonami w po-
chodzącym z 1. połowy XI w. kodeksie Ms lat. 1118 w
Bibliotece Narodowej w Paryżu96.
Krzyż jako instrument muzyczny
— CZYLI MUSICA INSTRUMENTALIS (część II)
Nawet w kręgu kulturowym Biblii muzyka używana
była jako magiczny środek, który mógł przepędzić lub
uśmierzyć złe demony, lub przywołać dobre duchy, cze-
go przykładem jest przypadek króla Saula97. W tym kon-
tekście na szczególną uwagę zasługuje historia Dawida,
którego Klemens Aleksandryjski uznał za symbol muzy-
ki98. Romańskim przykładem popularności tej postaci jest
między innymi miniatura z Biblii płockiej, pochodzącej
z 2. ćwierci XII w., wyobrażająca Dawida w towarzy-
stwie muzyków Pitagorasa, Jubala i Tubalkaina (ryc. 8)".
W apokryficznych Psalmach Salomona Dawid mówi o
sobie:
Byłem mały pośród moich braci
i najmłodszy w domu mego ojca,
pasłem owce mego ojca.
Ręce moje uczyniły instrument,
palce moje nastroiły psalterium100.
nia patronów muzyki i śpiewu. Średniowieczna ikonografia muzycz-
na, Musica Medii Aevi 2: 1968, s. 96.
96 Por. K. Meyer, The Eight Gregorian Modes on the Cluny Capi-
tals, The Art Bulletin 34: 1952, nr 2, s. 75 nn. Trzeci ton ilustruje męż-
czyzna grający na imitacji antycznej liry (tamże, s. 87). Autorka nie
zajmuje się implikacjami symbolicznymi poszczególnych instrumen-
tów muzycznych. Zob. S e e b a s s, o. c., s. 14 nn. Warto także wspo-
mnieć o muzykujących Starcach apokaliptycznych z fasady zachodniej
katedry Notre Damę w Paryżu - pocz. XIII w. - oraz o muzykujących
królach z portalu środkowego kościoła Św. Jakuba w Compostelli, z
lat 1165-1188.
97 Band mann, o. c.,s. 11. Zob. IKrI 16, 14-23.
98 „Z kolei jako symbol muzyki niech będzie uznany Dawid, który
jednocześnie śpiewał psalmy, głosił proroctwa i sławił Boga we
wdzięcznych rytmach” - Klemens Aleksandryjski, Kobierce,
t. 2, s. 164.
99 Por. K n a p i ń s k i, o. c., s. 224-231.
100 Psalmy Salomona, przeł. J. Partyka, Studia Theologica Varsa-
viensia 22: 1984, nr 2, s. 180. Jak podaje A. Suski (Wprowadzenie
do Psalmów Salomona, Studia Theologica Varsaviensia 17: 1979, nr 1,
s. 189), w okresie średniowiecza nie były one szerzej znane.
19