DOI Artikel:
Kalinowski, Lech: Salomon i Mądrość: Uwagi o ikonografii Stworzenia świata w "Antiquitates judaicae" Józefa Flawiusza w Musée Condé w Chantilly
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20618#0047
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 5-6 (1999-2000)
ISBN 83-86956-78-X
ISSN 0071-6723
Lech Kalinowski
Salomon i Mądrość.
Uwagi o ikonografii Stworzenia świata w Antiquitates judaicae
Józefa Flawiusza w Musee Conde w Chantilly*
In memoriam Edmund-Renć Labande
Wśród rękopisów przechowywanych w Muzeum w
Chantilly szczególne miejsce przypada Starożytnościom
żydowskim Józefa Flawiusza1. Jest to okazały zabytek
romański trzeciej ćwierci wieku XII, o którym czytamy:
„Najwspanialsza książka luksusowa z opactwa Saint-
Trond, napisana za opata Wirica (1155-1180), gdy, po-
czynając od roku 1169, rozpoczął on odnowę material-
ną klasztoru i wyposażył go w dzieła architektury, rzeź-
by i malarstwa, których opis, miejscami szczegółowy,
pozostawiła nam kronika opactwa”2.
* Artykuł ten ukazał się w języku francuskim w czasopiśmie Arti-
bus et Historiae, nr 39 (XX), 1999, jednakże zniekształcony licznymi
pomyłkami i usterkami redakcyjno-wydawniczymi. Jego czytelników
odsyłam do niniejszego tekstu opatrzonego poprawionymi przypisa-
mi, odpowiadającymi przypisom tekstu francuskiego.
Autor wdzięczny jest Panu Franęois Avrilowi, kustoszowi Bi-
bliotheąue Nationale w Paryżu za umożliwienie dostępu do zbiorów
Musóe Condó w Chantilly, a Dr Jolancie Załuskiej za pomoc w przy-
gotowaniu niniejszego artykułu do druku. Równocześnie za pośrednic-
two w uzyskaniu materiału fotograficznego składa podziękowanie obu
wyżej wymienionym osobom oraz Prof. Jerzemu Żarneckiemu i Dr.
Wojciechowi Marcinkowskiemu.
‘Josephus (Flavius), Antiąuitates judaicae de bello judaico
(Rufino Aąuilensi interprete), Not. 5: Ms. nr 1632—1633=N.774—775 Ka-
talogu. Zob. J. M e u rg e y, Lesprincipaux manuscrits a peinture du
Musee Conde a Chantilly, Paris 1930, s. 8-11, pl. VI (Socićte Franęaise
de Reproductions de Manuscrits a Peinture, 14); S. Collon-Geva-
e r t, J. Lejune, J. Stiennon, Art roman dans la vallee de la Meuse
aux XF et XII” siecles, Bruxelles 1962, s. 229-230; J.M.J.Timmers,
De kunst van het Maasland, Assen 1971 (Maaslandse Monografieen,
1), s. 383—384, fig. 531; A. van E u w, Zur Buchmalerei im Maasge-
biet von den Anfangen bis zum 12. Jahrhundert [w:] Rhein und Maas.
Kunst und Kultur 800-1400, II: Berichte, Beitrage und Forschungen
zum Themenkreis der Ausstellung und des Katalogs, Koln 1973, s. 353,
Pl 17 (kolorowa) między s. 368 a 369; H. K ó 11 n e r, Zur Datierung
der Bibel von Floreffe. Bibelhandschriften ais Geschichtshucherj tam-
że, s. 370 i 371, pl. 17 (kolorowa) między s. 368 a 369; P. Springer,
7rinitas—Creator—Annus Beitrage zur mittelalterlichen Trinitats-
Tekst rozpoczyna się na fol. 3 monogramem złożo-
nym z liter I i N, które tworzą monumentalną strukturę,
służącą do przyjęcia siedmiu dużych kolistych medalio-
nów, ze scenami odpowiadającymi sześciu dniom stwo-
rzenia świata według Genesis (Gn 1 i 2), zakończonym
odpoczynkiem Stwórcy dnia siódmego (ryc. 1). Trzy z
medalionów zachodzą na górne końce monogramu,
trzy zaś pozostałe na końce dolne. Siódmy medalion
znajduje się na przecięciu obu liter. Między laski litery N
wstawione są dwa medaliony mniejsze, każdy z siedzą-
ikonographie, Wallraf-Richartz-Jahrbuch 38: 1976, s. 28-29, fig. 14; J.
J. G. A1 e x a n d e r, The Decorated Letter, New York 1978, s. 88, pl.
25; J. Zahlten, Creatio mundi. Darstellungen dersechs Schópfung-
stage und naturwissenschaftliches Weltbild im Mittelalter, Stuttgart 1979,
s. 56, 251, 333, fig. 69 (Stuttgarter Beitrage zur Geschichte und Politik,
13); Tenże, Die Erschaffung der Welt. Mittelalterliche Kiinstler ais
Schópfer neuer WelWorstellungen [w:] Romanico padano, romatiico
europeo. Conuegno intemazionale di studi Modena — Parma 26 otto-
bre-1 novembre 1977, wyd. A. C. Quintavalle, Parma (1982), s. 55-
75, tu s. 59, fig- 13 na s. 61; M. R. Lapiere, La Lettre omee dans les
manuscrits mosans d’origine benedictine (VIL'-XIT' siecles), Paris 1981,
s. 228-234 i Katalog s. 395, nr 93 i 94, fig. 214 (Bibliotheąue de la
Facultć de Philosophie et Lettres de l’Universitó de Liege, Fasc. 229);
D. F. G 1 a s s, In Principio: The Creation in the Middle Ages [w:] Ap-
proaches to Naturę in the Middle Ages. Papers of the Tenth Annual Con-
ference of the Centerfor Medieval and Early Renaissance Studies, wyd.
L. D. Roberts, Binghamton, New York 1982, s. 76-79, fig. 4; G. N.
D e u t s c h, Iconographie de 1’illustration de Flavius Josephe au temps
de Jean Fouąuet, Leiden 1986, s. 38, 39, 60, 6l, 68, 124, 162 (przyp. 11
i 12), 187, fig. 22 (Arbeiten zur Literatur und Geschichte des Helleni-
stischen Judentums, wyd. von K. H. Rengstorf, 12); S. von Borries-
S c h u 11 e n, H. S p i 11 i n g, Die romanischen Handschriften der
Wurtembergischen Landesbibliothek Stuttgart, cz. 1: Prouenienz Zwie-
falten [w:] Katalog der illuminierten Handschriften der Wurtemberg-
ischen Landesbibliothek, t. 2: Die romanischen Handschriften,
Stuttgart 1987, s. 20 przyp. 117, s. 27 przyp. 149, s. 115 nr 67, s. 118 nr
68 (Denkmaler der Kunst, 7); J. P. Deremble, Formes typologiąues
au pays de Rhin et de Meuse a l’epoque romane, Revue du Nord 74:
1992, s. 735 i 739.
2 Stiennon (zob. przyp. 1), s. 230.
43
Seria Nowa, t. 5-6 (1999-2000)
ISBN 83-86956-78-X
ISSN 0071-6723
Lech Kalinowski
Salomon i Mądrość.
Uwagi o ikonografii Stworzenia świata w Antiquitates judaicae
Józefa Flawiusza w Musee Conde w Chantilly*
In memoriam Edmund-Renć Labande
Wśród rękopisów przechowywanych w Muzeum w
Chantilly szczególne miejsce przypada Starożytnościom
żydowskim Józefa Flawiusza1. Jest to okazały zabytek
romański trzeciej ćwierci wieku XII, o którym czytamy:
„Najwspanialsza książka luksusowa z opactwa Saint-
Trond, napisana za opata Wirica (1155-1180), gdy, po-
czynając od roku 1169, rozpoczął on odnowę material-
ną klasztoru i wyposażył go w dzieła architektury, rzeź-
by i malarstwa, których opis, miejscami szczegółowy,
pozostawiła nam kronika opactwa”2.
* Artykuł ten ukazał się w języku francuskim w czasopiśmie Arti-
bus et Historiae, nr 39 (XX), 1999, jednakże zniekształcony licznymi
pomyłkami i usterkami redakcyjno-wydawniczymi. Jego czytelników
odsyłam do niniejszego tekstu opatrzonego poprawionymi przypisa-
mi, odpowiadającymi przypisom tekstu francuskiego.
Autor wdzięczny jest Panu Franęois Avrilowi, kustoszowi Bi-
bliotheąue Nationale w Paryżu za umożliwienie dostępu do zbiorów
Musóe Condó w Chantilly, a Dr Jolancie Załuskiej za pomoc w przy-
gotowaniu niniejszego artykułu do druku. Równocześnie za pośrednic-
two w uzyskaniu materiału fotograficznego składa podziękowanie obu
wyżej wymienionym osobom oraz Prof. Jerzemu Żarneckiemu i Dr.
Wojciechowi Marcinkowskiemu.
‘Josephus (Flavius), Antiąuitates judaicae de bello judaico
(Rufino Aąuilensi interprete), Not. 5: Ms. nr 1632—1633=N.774—775 Ka-
talogu. Zob. J. M e u rg e y, Lesprincipaux manuscrits a peinture du
Musee Conde a Chantilly, Paris 1930, s. 8-11, pl. VI (Socićte Franęaise
de Reproductions de Manuscrits a Peinture, 14); S. Collon-Geva-
e r t, J. Lejune, J. Stiennon, Art roman dans la vallee de la Meuse
aux XF et XII” siecles, Bruxelles 1962, s. 229-230; J.M.J.Timmers,
De kunst van het Maasland, Assen 1971 (Maaslandse Monografieen,
1), s. 383—384, fig. 531; A. van E u w, Zur Buchmalerei im Maasge-
biet von den Anfangen bis zum 12. Jahrhundert [w:] Rhein und Maas.
Kunst und Kultur 800-1400, II: Berichte, Beitrage und Forschungen
zum Themenkreis der Ausstellung und des Katalogs, Koln 1973, s. 353,
Pl 17 (kolorowa) między s. 368 a 369; H. K ó 11 n e r, Zur Datierung
der Bibel von Floreffe. Bibelhandschriften ais Geschichtshucherj tam-
że, s. 370 i 371, pl. 17 (kolorowa) między s. 368 a 369; P. Springer,
7rinitas—Creator—Annus Beitrage zur mittelalterlichen Trinitats-
Tekst rozpoczyna się na fol. 3 monogramem złożo-
nym z liter I i N, które tworzą monumentalną strukturę,
służącą do przyjęcia siedmiu dużych kolistych medalio-
nów, ze scenami odpowiadającymi sześciu dniom stwo-
rzenia świata według Genesis (Gn 1 i 2), zakończonym
odpoczynkiem Stwórcy dnia siódmego (ryc. 1). Trzy z
medalionów zachodzą na górne końce monogramu,
trzy zaś pozostałe na końce dolne. Siódmy medalion
znajduje się na przecięciu obu liter. Między laski litery N
wstawione są dwa medaliony mniejsze, każdy z siedzą-
ikonographie, Wallraf-Richartz-Jahrbuch 38: 1976, s. 28-29, fig. 14; J.
J. G. A1 e x a n d e r, The Decorated Letter, New York 1978, s. 88, pl.
25; J. Zahlten, Creatio mundi. Darstellungen dersechs Schópfung-
stage und naturwissenschaftliches Weltbild im Mittelalter, Stuttgart 1979,
s. 56, 251, 333, fig. 69 (Stuttgarter Beitrage zur Geschichte und Politik,
13); Tenże, Die Erschaffung der Welt. Mittelalterliche Kiinstler ais
Schópfer neuer WelWorstellungen [w:] Romanico padano, romatiico
europeo. Conuegno intemazionale di studi Modena — Parma 26 otto-
bre-1 novembre 1977, wyd. A. C. Quintavalle, Parma (1982), s. 55-
75, tu s. 59, fig- 13 na s. 61; M. R. Lapiere, La Lettre omee dans les
manuscrits mosans d’origine benedictine (VIL'-XIT' siecles), Paris 1981,
s. 228-234 i Katalog s. 395, nr 93 i 94, fig. 214 (Bibliotheąue de la
Facultć de Philosophie et Lettres de l’Universitó de Liege, Fasc. 229);
D. F. G 1 a s s, In Principio: The Creation in the Middle Ages [w:] Ap-
proaches to Naturę in the Middle Ages. Papers of the Tenth Annual Con-
ference of the Centerfor Medieval and Early Renaissance Studies, wyd.
L. D. Roberts, Binghamton, New York 1982, s. 76-79, fig. 4; G. N.
D e u t s c h, Iconographie de 1’illustration de Flavius Josephe au temps
de Jean Fouąuet, Leiden 1986, s. 38, 39, 60, 6l, 68, 124, 162 (przyp. 11
i 12), 187, fig. 22 (Arbeiten zur Literatur und Geschichte des Helleni-
stischen Judentums, wyd. von K. H. Rengstorf, 12); S. von Borries-
S c h u 11 e n, H. S p i 11 i n g, Die romanischen Handschriften der
Wurtembergischen Landesbibliothek Stuttgart, cz. 1: Prouenienz Zwie-
falten [w:] Katalog der illuminierten Handschriften der Wurtemberg-
ischen Landesbibliothek, t. 2: Die romanischen Handschriften,
Stuttgart 1987, s. 20 przyp. 117, s. 27 przyp. 149, s. 115 nr 67, s. 118 nr
68 (Denkmaler der Kunst, 7); J. P. Deremble, Formes typologiąues
au pays de Rhin et de Meuse a l’epoque romane, Revue du Nord 74:
1992, s. 735 i 739.
2 Stiennon (zob. przyp. 1), s. 230.
43