DOI Heft:
Przeglądy - recenzje - komunikaty
DOI Artikel:Walczak, Marek: Cykle hagiograficzne w sztuce średniowiecznej do początku wieku XIII: Zarys problematyki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20618#0123
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 5-6 (1999-2000)
ISBN 83-86956-78-X
ISSN 0071-6723
Przeglądy — Recenzje — Komunikaty
Marek Walczak
Cykle hagiograficzne w sztuce średniowiecznej
DO POCZĄTKU WIEKU XIII.
Zarys problematyki
Wzrost zainteresowań badaniami nad średniowiecz-
ną twórczością hagiograficzną spowodował w ostatnich
latach lawinowy przyrost literatury naukowej. Wiążą się
z tym trudności ogarnięcia jej i krytycznej refleksji nad
pojawiającymi się nowymi tezami. Ważnym postulatem
badawczym staje się więc opracowanie systematyczne-
go stanu badań w tym zakresie. Ponieważ niemożliwe
jest przeprowadzenie tego zamierzenia w oderwaniu od
starszej, podstawowej literatury, najbardziej właściwe
wydaje się opracowanie, które ujmować będzie wszyst-
kie podstawowe pozycje bibliograficzne dotyczące tego
zagadnienia. Jednym z kluczowych problemów w ba-
daniach nad obrazowymi aspektami twórczości hagio-
graficznej jest pojawienie się i rozwój cyklów ilustracji
żywotów świętych. Dlatego właśnie na nich koncentru-
je się od dawna uwaga badaczy. Wyraźną cezurę w roz-
woju tego typu ilustracji wyznacza przełom stuleci XII
i XIII. Jest to okres, w którym liczba cykli zwiększa się
gwałtownie, wzrasta liczba scen w obrębie jednego cy-
klu, pojawia się i popularyzuje wiele nowych typów rę-
kopisów poświęconych świętym, a wreszcie ilustracja
hagiograficzna wkracza do wszystkich dziedzin twór-
czości artystycznej. Ostatnim ważnym problemem jest
układ omówienia. Ze względu na różnorodność mate-
riału i związanych z nim zagadnień trudno jest zacho-
wać jasny i klarowny układ wypowiedzi. Jej konstrukcję
wyznaczać będą główne problemy omawiane dotąd
1 Niniejszy tekst stanowi zmienioną wersję 6. rozdziału mojej pra-
cy doktorskiej pt. „Alter Christus”. Studia nad obrazowaniem święto-
ści w sztuce średniowieczne] na przykładzie św. Tomasza Becketa. Zo-
stała ona napisana na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem
Prof. dra hab. Jerzego Gadomskiego i obroniona w r. 1998. Napisanie
niniejszego artykułu, jak i całej pracy doktorskiej nie byłoby możliwe
bez stypendiów Fundacji z Brzezia Lanckorońskich, które przyznano
mi trzykrotnie - w latach 1992, 1994 i 1995. Za to oraz za wszelką
pomoc wyrazy najwyższej wdzięczności należą się Prof. dr hab. Karo-
linie Lanckorońskiej, Prof. dr. Lechowi Kalinowskiemu oraz mojemu
promotorowi Prof. dr. hab. Jerzemu Gadomskiemu.
w literaturze naukowej, takie jak narodziny ilustracji cy-
klicznej, najstarsze cykle scen z Dziejów Apostolskich,
rozwój specyficznych form ilustracji hagiograficznej fli-
belli, pasjonały itp.) czy stosunek ilustracji do tekstu.
Aby uniknąć konstrukcyjnego chaosu i konieczności
wielokrotnego odwoływania do tych samych dzieł sztu-
ki, w dalszych częściach tekstu starano się ukazać roz-
maite zagadnienia grupując cykle wedle techniki po-
wstania. Ujęcie takie daje możliwość obserwowania, jak
ilustracja hagiograficzna „opanowywała” kolejne dzie-
dziny twórczości artystycznej.
Najstarsze przedstawienia świętych w sztuce chrze-
ścijańskiej pojawiły się już w III i IV w., najczęściej
w miejscach związanych bezpośrednio z kultem. Ich
cechą charakterystyczną było ilustrowanie jedynie wy-
branych, najważniejszych scen1 2. Przekonują o tym mię-
dzy innymi wczesne przedstawienia z Dziejów Apostol-
skich. Ze względu na kanoniczny charakter tekstu sytu-
ują się one pomiędzy ilustracjami biblijnymi a tymi
o charakterze hagiograficznym, choć w późniejszych
czasach także cykle z Dziejów uzupełniane były wyda-
rzeniami o charakterze apokryficznym. Liber Pontifica-
lis informuje, że Konstantyn Wielki darował do bazyliki
Św. Piotra na Watykanie cztery mosiężne świeczniki,
„cum sigillis argenteis actus apostolorum”3. Największy,
znany nam, średniowieczny cykl złożony z 42 scen
z Dziejów powstał już w w. V, namalowany na północ-
2 Jak podkreślał M. S c h a p i r o, Words and Pictures. On the Lite-
rał and tbe Symbolic in the Illustration of a Text, The Hague-Paris
1973, s. 9-10 (Approaches to Semiotics 11, wyd. T. A. Sebeok), owa
wczesnochrześcijańska technika wyboru scen - „reductive imagery”
mogła nieść bardzo bogate znaczenia i wywoływać symboliczne sko-
jarzenia nie wynikające wprost z ilustrowanego tekstu; por. też L.
Ross, Text, Image, Message. Saints in Medieual Manuscript Iłlustra-
tions, London, s. d., s. 9 (Contributions to the Study of Alt and Archi-
tecture 3).
3 Wg H. L. K e s s 1 e r, Scenes from the Acts of the Apostles on Some
Early Christian Ivories, Gęsta 18/1: 1979, s. 109, przyp. 3.
119
Seria Nowa, t. 5-6 (1999-2000)
ISBN 83-86956-78-X
ISSN 0071-6723
Przeglądy — Recenzje — Komunikaty
Marek Walczak
Cykle hagiograficzne w sztuce średniowiecznej
DO POCZĄTKU WIEKU XIII.
Zarys problematyki
Wzrost zainteresowań badaniami nad średniowiecz-
ną twórczością hagiograficzną spowodował w ostatnich
latach lawinowy przyrost literatury naukowej. Wiążą się
z tym trudności ogarnięcia jej i krytycznej refleksji nad
pojawiającymi się nowymi tezami. Ważnym postulatem
badawczym staje się więc opracowanie systematyczne-
go stanu badań w tym zakresie. Ponieważ niemożliwe
jest przeprowadzenie tego zamierzenia w oderwaniu od
starszej, podstawowej literatury, najbardziej właściwe
wydaje się opracowanie, które ujmować będzie wszyst-
kie podstawowe pozycje bibliograficzne dotyczące tego
zagadnienia. Jednym z kluczowych problemów w ba-
daniach nad obrazowymi aspektami twórczości hagio-
graficznej jest pojawienie się i rozwój cyklów ilustracji
żywotów świętych. Dlatego właśnie na nich koncentru-
je się od dawna uwaga badaczy. Wyraźną cezurę w roz-
woju tego typu ilustracji wyznacza przełom stuleci XII
i XIII. Jest to okres, w którym liczba cykli zwiększa się
gwałtownie, wzrasta liczba scen w obrębie jednego cy-
klu, pojawia się i popularyzuje wiele nowych typów rę-
kopisów poświęconych świętym, a wreszcie ilustracja
hagiograficzna wkracza do wszystkich dziedzin twór-
czości artystycznej. Ostatnim ważnym problemem jest
układ omówienia. Ze względu na różnorodność mate-
riału i związanych z nim zagadnień trudno jest zacho-
wać jasny i klarowny układ wypowiedzi. Jej konstrukcję
wyznaczać będą główne problemy omawiane dotąd
1 Niniejszy tekst stanowi zmienioną wersję 6. rozdziału mojej pra-
cy doktorskiej pt. „Alter Christus”. Studia nad obrazowaniem święto-
ści w sztuce średniowieczne] na przykładzie św. Tomasza Becketa. Zo-
stała ona napisana na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem
Prof. dra hab. Jerzego Gadomskiego i obroniona w r. 1998. Napisanie
niniejszego artykułu, jak i całej pracy doktorskiej nie byłoby możliwe
bez stypendiów Fundacji z Brzezia Lanckorońskich, które przyznano
mi trzykrotnie - w latach 1992, 1994 i 1995. Za to oraz za wszelką
pomoc wyrazy najwyższej wdzięczności należą się Prof. dr hab. Karo-
linie Lanckorońskiej, Prof. dr. Lechowi Kalinowskiemu oraz mojemu
promotorowi Prof. dr. hab. Jerzemu Gadomskiemu.
w literaturze naukowej, takie jak narodziny ilustracji cy-
klicznej, najstarsze cykle scen z Dziejów Apostolskich,
rozwój specyficznych form ilustracji hagiograficznej fli-
belli, pasjonały itp.) czy stosunek ilustracji do tekstu.
Aby uniknąć konstrukcyjnego chaosu i konieczności
wielokrotnego odwoływania do tych samych dzieł sztu-
ki, w dalszych częściach tekstu starano się ukazać roz-
maite zagadnienia grupując cykle wedle techniki po-
wstania. Ujęcie takie daje możliwość obserwowania, jak
ilustracja hagiograficzna „opanowywała” kolejne dzie-
dziny twórczości artystycznej.
Najstarsze przedstawienia świętych w sztuce chrze-
ścijańskiej pojawiły się już w III i IV w., najczęściej
w miejscach związanych bezpośrednio z kultem. Ich
cechą charakterystyczną było ilustrowanie jedynie wy-
branych, najważniejszych scen1 2. Przekonują o tym mię-
dzy innymi wczesne przedstawienia z Dziejów Apostol-
skich. Ze względu na kanoniczny charakter tekstu sytu-
ują się one pomiędzy ilustracjami biblijnymi a tymi
o charakterze hagiograficznym, choć w późniejszych
czasach także cykle z Dziejów uzupełniane były wyda-
rzeniami o charakterze apokryficznym. Liber Pontifica-
lis informuje, że Konstantyn Wielki darował do bazyliki
Św. Piotra na Watykanie cztery mosiężne świeczniki,
„cum sigillis argenteis actus apostolorum”3. Największy,
znany nam, średniowieczny cykl złożony z 42 scen
z Dziejów powstał już w w. V, namalowany na północ-
2 Jak podkreślał M. S c h a p i r o, Words and Pictures. On the Lite-
rał and tbe Symbolic in the Illustration of a Text, The Hague-Paris
1973, s. 9-10 (Approaches to Semiotics 11, wyd. T. A. Sebeok), owa
wczesnochrześcijańska technika wyboru scen - „reductive imagery”
mogła nieść bardzo bogate znaczenia i wywoływać symboliczne sko-
jarzenia nie wynikające wprost z ilustrowanego tekstu; por. też L.
Ross, Text, Image, Message. Saints in Medieual Manuscript Iłlustra-
tions, London, s. d., s. 9 (Contributions to the Study of Alt and Archi-
tecture 3).
3 Wg H. L. K e s s 1 e r, Scenes from the Acts of the Apostles on Some
Early Christian Ivories, Gęsta 18/1: 1979, s. 109, przyp. 3.
119