DOI Artikel:
Kalinowski, Lech: Salomon i Mądrość: Uwagi o ikonografii Stworzenia świata w "Antiquitates judaicae" Józefa Flawiusza w Musée Condé w Chantilly
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20618#0053
nia tematu kompozycji. Jedynie J. J. G. Alexander do-
strzegł w postaci z lewej strony mężczyznę, którego ze
względu na koronę identyfikuje z królem Salomonem,
w towarzyszącej mu kobiecie rozpoznając królową
Saby15.
Zacznijmy więc od pytania, jaką rolę mogliby odgry-
wać Salomon i królowa Saby w kontekście pierwszych
słów księgi Genesis? Niełatwo znaleźć zadowalającą od-
powiedź. Uważamy jednak, że identyfikacja króla z Sa-
lomonem prowadzi do rozwiązania trudności i dlatego
jest trafna. Inaczej z identyfikacją królowej Saby. Czyż
nie chodzi raczej o personifikację Mądrości Bożej,
której chwałę głoszą księgi sapiencjalne Biblii16?
Średniowiecze uznawało Salomona, syna Dawida,
jednego z przodków Chrystusa za starotestamentową
prefigurę Syna Bożego: Christus verus Salomon. Co
więcej, jak w Dawidzie upatrywano autora Psalmów,
tak bez zmrużenia oka Salomonowi przypisywano cały
szereg ksiąg kanonicznych Starego Testamentu, w tym
między innymi: Księgi Przysłów, Eklezjastesa, Pieśni
nad Pieśniami, te ostatnie odnoszące się do Chrystusa
Oblubieńca i Eklezji Oblubienicy17.
Razem z dwiema księgami deuterokanonicznymi:
Księgą Mądrości, za której autora uchodzi Salomon,
i Eklezjastyka, to znaczy Księgi Jezusa syna Syracha,
księgi kanoniczne: Przysłowia, Eklezjastesa i Pieśni nad
Pieśniami stanowią główne księgi sapiencjalne Biblii,
niekiedy nazywane Pentateuchem Salomonowym, czyli
Pięcioksięgiem Salomona. W całości zawartych w nich
sentencji moralnych Mądrość przedstawia się jako zasa-
da i początek wszystkiego, co Bóg stworzył: Rozum
Pierwotny i Wszechświat. W Przysłowiach Mądrość
oświadcza: „Pan mnie posiadł” (Prv 8, 22-23)18. Według
Eklezjastyka Mądrość towarzyszyła stworzeniu świata:
„To ja, która z ust Najwyższego wyszłam stworzona
pierwsza przed wszelkim stworzeniem” (Sir 24, 5-7).
W Księdze Mądrości mówi ona: „Bo on sam dał to co
jest prawdziwą wiedzą, abym znała dyspozycję globu
i ziemię” (Sap. 7, 17-21). A w innym miejscu: „Mądrość
jawi się przed światem, wyprzedza światło: Bo ona jest
piękniejsza niż słońce.” (Sap. 7, 29-30). W tej samej
księdze autor przypomina akt Stworzenia świata: „Bo
Bóg stworzył człowieka nieskończonego, i to na swoje
podobieństwo” (Sap. 2, 23; cf. Gn 1, 27). „I przez swoją,
własną Mądrość” (Sap. 2; cf. Gn 1, 26). „Przez to, że nie
wiedział, że stworzył” (Sap. 15, 11; cf. Gn 2, 7).
Podobnie Syrach przywołuje dni Stworzenia świata:
„Bóg stworzył z ziemi człowieka” (Sir 17; cf. Gn 1, 27)
15 A1 e x a n d e r, I. c.
16 O Mądrości Bożej zob. Sister M. F. S m i t h, S.S.N.D., Wisdom
and Personifications of Wisdom in Middle English Literaturę before
1500, Diss. Washington, D. C. 1935, s. 1-18: Wisdom and Personifi-
cations of Wisdom in tbe Bibie-, M. Th. D' A1 v e r n y, La Sagesse et ses
septfilles [w:] Melanges dćdićs d la mśmoire de Pelix Grat, I, Paris 1946,
s. 245—276; Ta sama, Le symbolisme de la Sagesse et le Christ de
Saint Dunstan, The Bodleian Library Record 5: 1956. nr 5, s. 232-240;
G. Schiller, lkonographie der christlichen Kunst, 4, 1: Die Kirche,
Gutersloh 1976, s. 68-77: Die Góttliche Weisheit (Sophia, Sapientia).
5. Stworzenie świata, Józef Flawiusz, Starożytności żydowskie,
koniec w. XII, Paryż, Bibl. Nat., ms. lat. 5047, fol. 2 (fot. Bibl. Nat.)
i dalej (Sir 17, 4; cf. Gn 1, 6) „Stworzył ze swej substan-
cji”' (Sir 17, 5; cf. 2, 18) i jeszcze dalej: „Przez wiedzę
Pana” (Sir 33, 8; cf. 1, 14) „Dzieła Pana” (Sir 21, 39; cf.
Gn 1, 14, 31).
W taki sposób wyjaśnia Mądrość swą obecność na
karcie ze Stworzeniem świata w rękopisie z Saint-Trond
w Chantilly. To jest Mądrość Boża, pieiwotna, która
przewodniczy dziełu dni. Na planie ikonograficznym
inny rękopis, współczesny naszemu Józefowi Flawiu-
szowi zasługuje, aby go tu przytoczyć. Jest to Mszał z
Hildesheim (własność prywatna, dawniej w Zamku
Stammheim), z około roku 1160.
Na fol. 10v wielki krąg, wypełniony małymi kółkami
z pieiwszymi dniami Stworzenia świata, zawiera w sa-
mym środku większe koło ze Stworzeniem Ewy (ryc.
3). Na przeciwległej karcie fol. 11 Mądrość, zidentyfiko-
Zob. także Lexikon fur Theologie und Kirche, 10, 1965, szp. 999-1004,
sub voce Weisheit-, U. M i e 1 k e, Sapientia (Sophia, Weisheit) [w:] Lexi-
kon der christlichen lkonographie, 4, 1972, szp. 39-43.
17 Na przykład Rupert z Deutz,iteglorificatione Trinitatis,
PL 169, 1854, szp.137: „Haec tria sunt: Fides, spes, charitas... Secun-
dum haec, Salomon fecit tres libros, scilicet librum Proverbiorum seu
Parabolum, Ecclesiastem, et Cantica canticorum”; Tenże, In librum
Ecclesiastes, tamże, 168, 1854, szp. 197: „Ecclesiastes filius regis Da-
vid, qui etiam Salomon nuncupatus est”.
18 Cytujemy Biblię według Wulgaty w tłumaczeniu własnym.
49
strzegł w postaci z lewej strony mężczyznę, którego ze
względu na koronę identyfikuje z królem Salomonem,
w towarzyszącej mu kobiecie rozpoznając królową
Saby15.
Zacznijmy więc od pytania, jaką rolę mogliby odgry-
wać Salomon i królowa Saby w kontekście pierwszych
słów księgi Genesis? Niełatwo znaleźć zadowalającą od-
powiedź. Uważamy jednak, że identyfikacja króla z Sa-
lomonem prowadzi do rozwiązania trudności i dlatego
jest trafna. Inaczej z identyfikacją królowej Saby. Czyż
nie chodzi raczej o personifikację Mądrości Bożej,
której chwałę głoszą księgi sapiencjalne Biblii16?
Średniowiecze uznawało Salomona, syna Dawida,
jednego z przodków Chrystusa za starotestamentową
prefigurę Syna Bożego: Christus verus Salomon. Co
więcej, jak w Dawidzie upatrywano autora Psalmów,
tak bez zmrużenia oka Salomonowi przypisywano cały
szereg ksiąg kanonicznych Starego Testamentu, w tym
między innymi: Księgi Przysłów, Eklezjastesa, Pieśni
nad Pieśniami, te ostatnie odnoszące się do Chrystusa
Oblubieńca i Eklezji Oblubienicy17.
Razem z dwiema księgami deuterokanonicznymi:
Księgą Mądrości, za której autora uchodzi Salomon,
i Eklezjastyka, to znaczy Księgi Jezusa syna Syracha,
księgi kanoniczne: Przysłowia, Eklezjastesa i Pieśni nad
Pieśniami stanowią główne księgi sapiencjalne Biblii,
niekiedy nazywane Pentateuchem Salomonowym, czyli
Pięcioksięgiem Salomona. W całości zawartych w nich
sentencji moralnych Mądrość przedstawia się jako zasa-
da i początek wszystkiego, co Bóg stworzył: Rozum
Pierwotny i Wszechświat. W Przysłowiach Mądrość
oświadcza: „Pan mnie posiadł” (Prv 8, 22-23)18. Według
Eklezjastyka Mądrość towarzyszyła stworzeniu świata:
„To ja, która z ust Najwyższego wyszłam stworzona
pierwsza przed wszelkim stworzeniem” (Sir 24, 5-7).
W Księdze Mądrości mówi ona: „Bo on sam dał to co
jest prawdziwą wiedzą, abym znała dyspozycję globu
i ziemię” (Sap. 7, 17-21). A w innym miejscu: „Mądrość
jawi się przed światem, wyprzedza światło: Bo ona jest
piękniejsza niż słońce.” (Sap. 7, 29-30). W tej samej
księdze autor przypomina akt Stworzenia świata: „Bo
Bóg stworzył człowieka nieskończonego, i to na swoje
podobieństwo” (Sap. 2, 23; cf. Gn 1, 27). „I przez swoją,
własną Mądrość” (Sap. 2; cf. Gn 1, 26). „Przez to, że nie
wiedział, że stworzył” (Sap. 15, 11; cf. Gn 2, 7).
Podobnie Syrach przywołuje dni Stworzenia świata:
„Bóg stworzył z ziemi człowieka” (Sir 17; cf. Gn 1, 27)
15 A1 e x a n d e r, I. c.
16 O Mądrości Bożej zob. Sister M. F. S m i t h, S.S.N.D., Wisdom
and Personifications of Wisdom in Middle English Literaturę before
1500, Diss. Washington, D. C. 1935, s. 1-18: Wisdom and Personifi-
cations of Wisdom in tbe Bibie-, M. Th. D' A1 v e r n y, La Sagesse et ses
septfilles [w:] Melanges dćdićs d la mśmoire de Pelix Grat, I, Paris 1946,
s. 245—276; Ta sama, Le symbolisme de la Sagesse et le Christ de
Saint Dunstan, The Bodleian Library Record 5: 1956. nr 5, s. 232-240;
G. Schiller, lkonographie der christlichen Kunst, 4, 1: Die Kirche,
Gutersloh 1976, s. 68-77: Die Góttliche Weisheit (Sophia, Sapientia).
5. Stworzenie świata, Józef Flawiusz, Starożytności żydowskie,
koniec w. XII, Paryż, Bibl. Nat., ms. lat. 5047, fol. 2 (fot. Bibl. Nat.)
i dalej (Sir 17, 4; cf. Gn 1, 6) „Stworzył ze swej substan-
cji”' (Sir 17, 5; cf. 2, 18) i jeszcze dalej: „Przez wiedzę
Pana” (Sir 33, 8; cf. 1, 14) „Dzieła Pana” (Sir 21, 39; cf.
Gn 1, 14, 31).
W taki sposób wyjaśnia Mądrość swą obecność na
karcie ze Stworzeniem świata w rękopisie z Saint-Trond
w Chantilly. To jest Mądrość Boża, pieiwotna, która
przewodniczy dziełu dni. Na planie ikonograficznym
inny rękopis, współczesny naszemu Józefowi Flawiu-
szowi zasługuje, aby go tu przytoczyć. Jest to Mszał z
Hildesheim (własność prywatna, dawniej w Zamku
Stammheim), z około roku 1160.
Na fol. 10v wielki krąg, wypełniony małymi kółkami
z pieiwszymi dniami Stworzenia świata, zawiera w sa-
mym środku większe koło ze Stworzeniem Ewy (ryc.
3). Na przeciwległej karcie fol. 11 Mądrość, zidentyfiko-
Zob. także Lexikon fur Theologie und Kirche, 10, 1965, szp. 999-1004,
sub voce Weisheit-, U. M i e 1 k e, Sapientia (Sophia, Weisheit) [w:] Lexi-
kon der christlichen lkonographie, 4, 1972, szp. 39-43.
17 Na przykład Rupert z Deutz,iteglorificatione Trinitatis,
PL 169, 1854, szp.137: „Haec tria sunt: Fides, spes, charitas... Secun-
dum haec, Salomon fecit tres libros, scilicet librum Proverbiorum seu
Parabolum, Ecclesiastem, et Cantica canticorum”; Tenże, In librum
Ecclesiastes, tamże, 168, 1854, szp. 197: „Ecclesiastes filius regis Da-
vid, qui etiam Salomon nuncupatus est”.
18 Cytujemy Biblię według Wulgaty w tłumaczeniu własnym.
49