DOI Artikel:
Kalinowski, Lech: Salomon i Mądrość: Uwagi o ikonografii Stworzenia świata w "Antiquitates judaicae" Józefa Flawiusza w Musée Condé w Chantilly
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20618#0060
epizodem założenia pierwszej winnicy, opowiedzianym
w Księdze Rodzaju: „Noe zaczął uprawiać ziemię i zało-
żył winnicę” (Gn 9, 20). Aby przedstawić Noego w win-
nicy, szedł za tradycją poświadczoną między innymi
ujęciem tego tematu na płytce z kości słoniowej zdobią-
cej paliotto z Salerno (1080-1090) (ryc. 13)4\ dalej na
południowym portalu katedry w Bourges (około llóO)
(ryc. 14)“', jak też na drzwiach brązowych Bonanusa
z Pizy47 i w Monreale (około 1180) (ryc. 15)48.
Na prawo, u góry, postaci Noego odpowiada Ofiara
Abrahama, który zwrócony w lewo, odziany w zieloną
szatę, przyklęknąwszy, zamierza się na swego syna Iza-
aka długim mieczem49. Izaak, widoczny w połowie,
leży na ołtarzu, na którym drewno ofiarne w kształcie
litery X zostało już przygotowane, i wyciąga rękę ku
swemu ojcu.
W części dolnej karty, po lewej stronie pionowej li-
stwy bordiury Jezus, przybity czterema gwoździami do
krzyża, wisi samotnie między dwiema zielonymi tkani-
nami, które można by identyfikować z zasłoną w świą-
tyni jerozolimskiej, rozerwaną na dwoje w chwili śmier-
ci Zbawiciela50.
Z drugiej strony, kobieta personifikująca Kościół,
wyobrażona bez nimbu, siedzi frontalnie na ławie,
(o. c., s. 104) Noe „est rarement represente isolement”. Identyfikacja
tej sceny stwarza aż do dziś wiele trudności. Meurgey (o. c., s. 10)
przyjmuje po prostu, że jest to „un homme mangeant et buvant”. Pro-
ponuje się również Aarona z mann;}, cudownym pożywieniem, które
Bóg zesłał Izraelitom z nieba. Tego zdania są: S t i e n n o n (zob. przyp.
1, s. 229), Alexander, The Decorated Letter..., s. 88, G 1 a s s (o. c.,
s. 78-79) i D e re m b 1 e (o. c., s. 735). Ti m me rs (o. c., s. 384) pro-
ponuje trzy rozwiązania, wszystkie jednak opatruje znakiem zapyta-
nia: „Loth avec une grappe de raisin et une coupe? Melchisedech, con-
temporain d’Abraham, roi de Salem, avec pain et vin? Et Aaron avec
manna?” Wcześniej A. H e i m a n n, The Capital Frieze attd Pilasters of
the Portail Royal, Chartres, Journal of the Warburg and Courtauld In-
stitutes 31: 1968, s. 99, przyp. 42. Zob. też Deutsch, o. c., s. 68.
4,5 R. P. B e r g m a n n, The Salerno Iuories. Ars Sacra from Medie-
ual Amalfi, Cambridge Mass. and London 1980, s. 29, fig. 11: „Noah,
standing to the right of the trellis eats some of grapes he has obviou-
sly just picked”.
4(1 W. S a u e r 1 a n d e r, La sculpturegothiąue en France, Paris 1972,
pl. 36.
47 W. B i e h 1, Toskanische Plastik des friihen Mittelalters, Leipzig
1926, pl. Tl.
48 R. S a 1 v i n i, II Chiostro di Monreale, Palermo 1962, fig. 102:
„Noe planta(vit) vinea(m)”.
49 J. S q u i 1 b e c k, Le sacrifice d Abraham dans Fart mosan, Bulle-
tin des Musees Royaux d’Art et d'Histoire, serie 4e, 37: 1965, s. 86. Na
temat ikonografii Ofiary Abrahama zob. też: Re a u, o. c., II, 1, s. 134—
137;I. Speyart van Woerden, The Iconography of the Sacrifice
of Abraham, Vigilliae Christianae 15: 1961, s. 214-242, z katalogiem
zabytków na s. 243-255; H. Lenzen, H. Buschhausen, Ein neues
Reichsportatile des 12. Jahrhuytderts, Wiener Jahrbuch fur Kunst-
geschichte 20: 1965, s. 29-30; E. L u c c h e s i Palli, Abraham [w:]
Lexikon der christlichen Ikonographie, 1, 1968, szp. 20-35, tu 23-30
(Abraham Opfer); M. C a v i n e s s, Sumptuous Arts at the Royal Abbeys
in Reims and Braine, Princeton, New Jersey 1990, s. 38, przyp. 13,
gdzie jest mowa o Izaaku jako prefigurze Chrystusa (Gn 22, 11-13).
50 M. R. J a m e s, Pictor in carmine, Archeaologia 94: 1951, s. 141-
166, CIV: Velum templi scinditur, E. H a u 1 o 11 e, Symboliąue du
uetement selon la Bibie, Lyon 1964, s. 117-118; K. A. Wirth, Pictor in
z nogami w układzie kontrapostowym51. Prawą ręką,
zakrytą połą płaszcza, trzyma kielich, lewą ściska
drzewce długiego krzyża procesyjnego.
U samego dołu karty, po lewej stronie, medalion
ukazuje ciało zmarłego wystawione w otwartej trumnie,
spoczywającej na rodzaju wielkiej arkady półkolistej,
rozpiętej między dwiema mniejszymi arkadami. Wydaje
się słuszne, by widzieć w zmarłym protoplastę rodu
ludzkiego, Adama52. Natomiast z prawej strony Chrystus
w nimbie krzyżowym, zwrócony w prawo, wbija drzew-
ce krzyża Zmartwychwstania w otwartą, przerażającą
swym wyglądem paszczę Lewiatana. Artysta nie idzie
tym razem za tekstem Ewangelii Nikodema o Zstąpieniu
do Piekieł, wprowadzającym wielość osób: Ewę, Jana
Chrzciciela, patriarchów i proroków, ale w lapidarny
sposób wyraża ideę zwycięstwa Chrystusa nad śmiercią.
Zbawiciel zjawia się, aby uwolnić z Otchłani pierwszego
człowieka, reprezentującego całą ludzkość53.
Oprócz sześciu opisanych medalionów, po obu stro-
nach bordiury, na poziomie pierwszych dni Stworzenia
świata, wyobrażeni są jeszcze dwaj mężczyźni, każdy
z rozwiniętą wstęgą w rękach54. Z lewej strony w bro-
datym starcu odzianym w jasnozieloną szatę, rozpoznać
można św. Hieronima, gdyż jest on przedstawiony
Carmine. Ein Handbuch der Typologie aus dem 12.Jahrhundert. Nach
der Handschrift des Corpus Christi College in Cambridge, Ms. 300, Berlin
[w druku].
41 W związku z ikonografią Kościoła zob. Schiller, o.c., 4, 1976,
passim-, W. Greisenegger, Ecclesia [w:] Lexikon der christlichen
Ikonographie, 1, 1968, szp. 562-569. A także O. Gil len, Braut -
Brautigam [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, II, 1948,
szp. 1110-1124; A. Weis, Ekklesia nnd Synagogę [w:] Reallexikon zur
deutschen Kunstgeschichte, IV, 1958, szp. 1189-1215; A. Mayer, Das
Bild der Kirche. Hauptmotiue der Ekklesia im Wandel der abend-
landischen Kunst, Regensburg 1962.
42 Zwłaszcza, że w podobny sposób został przedstawiony martwy,
złożony już do grobu Jesse na miniaturze z Drzewem Jessego w Lek-
cjonarzu z kościoła Św. Michała w Siegburgu, przed r. 1164, przecho-
wywanym w Londynie, Brit. Museum, Ms. Harley 2889, repr. przez P.
Bloch, Nachwirkungen desAlten Bundes in der christlichen Kunst, Mo-
numenta Judaica, I: Handbuch, Koln 1963, s. 739-740, fig. 12. Wszela-
ko Stien non (zob. przyp. 1, s. 229) pisze: „Huit medaillons engages
dans 1’encadrement et clebordant celui-ci montrent...en bas 3. Un mort
(Lazar ) couchć dans un cercueil”; G1 a s s, o. c., s. 79: „Possibly identi-
fiable as Lazarus, he parallels Christ who also rosę from the dead”.
,3 R e a u, o. c., II, 2, s. 531-537. Zob. także: E. Lucchesi P a 1 -
1 i, Der syrisch-palastinische Darstellungstypus der Hóllenfahrt Christi,
Rómische Quartalschrift 57: 1963, s. 250-267; Ta sama, Anastasis
[w:] Reallexikon zur byzantinischen Kunst, I, 1966, s. 142-148; T a
sama, Hóllenfahrt Christi [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie,
2, 1970, szp. 322-331; G. Schiller, Ikonographie der christlichen
Kunst, 3: Die Auferstehung und Erhóhung Christi, Giitersloh 1971, s.
56-66: Das abendlandische Bild der Hóllenfahrt-, s. 47-54: Die Ana-
stasis-Darstellung des Ostens; s. 54-56: Die byzantinische Psalterillu-
stration; C. D a v i s - W e y e r, Die altesten Darstellungen der Hadesfahri
Christi, des Euangelium Nicodemi und ein Mosaik der Zeno-Kapelle [w:]
Roma e l’Etd Carolinga, Roma 1976, s. 183-194; P. Skubiszewski,
La Place de la Descente aux Limbes dans les cycles christologiąues
preromans et romans [w:] Romanicopadano, romanico europeo (zob.
przyp. 1), s. 313-321.
’ Meurgey (o. c., s. 10) pisze, że chodzi o „deux ćvangelistes
ou prophetes”; Stiennon (o. c., s. 229): „7. un evageliste (Saint
56
w Księdze Rodzaju: „Noe zaczął uprawiać ziemię i zało-
żył winnicę” (Gn 9, 20). Aby przedstawić Noego w win-
nicy, szedł za tradycją poświadczoną między innymi
ujęciem tego tematu na płytce z kości słoniowej zdobią-
cej paliotto z Salerno (1080-1090) (ryc. 13)4\ dalej na
południowym portalu katedry w Bourges (około llóO)
(ryc. 14)“', jak też na drzwiach brązowych Bonanusa
z Pizy47 i w Monreale (około 1180) (ryc. 15)48.
Na prawo, u góry, postaci Noego odpowiada Ofiara
Abrahama, który zwrócony w lewo, odziany w zieloną
szatę, przyklęknąwszy, zamierza się na swego syna Iza-
aka długim mieczem49. Izaak, widoczny w połowie,
leży na ołtarzu, na którym drewno ofiarne w kształcie
litery X zostało już przygotowane, i wyciąga rękę ku
swemu ojcu.
W części dolnej karty, po lewej stronie pionowej li-
stwy bordiury Jezus, przybity czterema gwoździami do
krzyża, wisi samotnie między dwiema zielonymi tkani-
nami, które można by identyfikować z zasłoną w świą-
tyni jerozolimskiej, rozerwaną na dwoje w chwili śmier-
ci Zbawiciela50.
Z drugiej strony, kobieta personifikująca Kościół,
wyobrażona bez nimbu, siedzi frontalnie na ławie,
(o. c., s. 104) Noe „est rarement represente isolement”. Identyfikacja
tej sceny stwarza aż do dziś wiele trudności. Meurgey (o. c., s. 10)
przyjmuje po prostu, że jest to „un homme mangeant et buvant”. Pro-
ponuje się również Aarona z mann;}, cudownym pożywieniem, które
Bóg zesłał Izraelitom z nieba. Tego zdania są: S t i e n n o n (zob. przyp.
1, s. 229), Alexander, The Decorated Letter..., s. 88, G 1 a s s (o. c.,
s. 78-79) i D e re m b 1 e (o. c., s. 735). Ti m me rs (o. c., s. 384) pro-
ponuje trzy rozwiązania, wszystkie jednak opatruje znakiem zapyta-
nia: „Loth avec une grappe de raisin et une coupe? Melchisedech, con-
temporain d’Abraham, roi de Salem, avec pain et vin? Et Aaron avec
manna?” Wcześniej A. H e i m a n n, The Capital Frieze attd Pilasters of
the Portail Royal, Chartres, Journal of the Warburg and Courtauld In-
stitutes 31: 1968, s. 99, przyp. 42. Zob. też Deutsch, o. c., s. 68.
4,5 R. P. B e r g m a n n, The Salerno Iuories. Ars Sacra from Medie-
ual Amalfi, Cambridge Mass. and London 1980, s. 29, fig. 11: „Noah,
standing to the right of the trellis eats some of grapes he has obviou-
sly just picked”.
4(1 W. S a u e r 1 a n d e r, La sculpturegothiąue en France, Paris 1972,
pl. 36.
47 W. B i e h 1, Toskanische Plastik des friihen Mittelalters, Leipzig
1926, pl. Tl.
48 R. S a 1 v i n i, II Chiostro di Monreale, Palermo 1962, fig. 102:
„Noe planta(vit) vinea(m)”.
49 J. S q u i 1 b e c k, Le sacrifice d Abraham dans Fart mosan, Bulle-
tin des Musees Royaux d’Art et d'Histoire, serie 4e, 37: 1965, s. 86. Na
temat ikonografii Ofiary Abrahama zob. też: Re a u, o. c., II, 1, s. 134—
137;I. Speyart van Woerden, The Iconography of the Sacrifice
of Abraham, Vigilliae Christianae 15: 1961, s. 214-242, z katalogiem
zabytków na s. 243-255; H. Lenzen, H. Buschhausen, Ein neues
Reichsportatile des 12. Jahrhuytderts, Wiener Jahrbuch fur Kunst-
geschichte 20: 1965, s. 29-30; E. L u c c h e s i Palli, Abraham [w:]
Lexikon der christlichen Ikonographie, 1, 1968, szp. 20-35, tu 23-30
(Abraham Opfer); M. C a v i n e s s, Sumptuous Arts at the Royal Abbeys
in Reims and Braine, Princeton, New Jersey 1990, s. 38, przyp. 13,
gdzie jest mowa o Izaaku jako prefigurze Chrystusa (Gn 22, 11-13).
50 M. R. J a m e s, Pictor in carmine, Archeaologia 94: 1951, s. 141-
166, CIV: Velum templi scinditur, E. H a u 1 o 11 e, Symboliąue du
uetement selon la Bibie, Lyon 1964, s. 117-118; K. A. Wirth, Pictor in
z nogami w układzie kontrapostowym51. Prawą ręką,
zakrytą połą płaszcza, trzyma kielich, lewą ściska
drzewce długiego krzyża procesyjnego.
U samego dołu karty, po lewej stronie, medalion
ukazuje ciało zmarłego wystawione w otwartej trumnie,
spoczywającej na rodzaju wielkiej arkady półkolistej,
rozpiętej między dwiema mniejszymi arkadami. Wydaje
się słuszne, by widzieć w zmarłym protoplastę rodu
ludzkiego, Adama52. Natomiast z prawej strony Chrystus
w nimbie krzyżowym, zwrócony w prawo, wbija drzew-
ce krzyża Zmartwychwstania w otwartą, przerażającą
swym wyglądem paszczę Lewiatana. Artysta nie idzie
tym razem za tekstem Ewangelii Nikodema o Zstąpieniu
do Piekieł, wprowadzającym wielość osób: Ewę, Jana
Chrzciciela, patriarchów i proroków, ale w lapidarny
sposób wyraża ideę zwycięstwa Chrystusa nad śmiercią.
Zbawiciel zjawia się, aby uwolnić z Otchłani pierwszego
człowieka, reprezentującego całą ludzkość53.
Oprócz sześciu opisanych medalionów, po obu stro-
nach bordiury, na poziomie pierwszych dni Stworzenia
świata, wyobrażeni są jeszcze dwaj mężczyźni, każdy
z rozwiniętą wstęgą w rękach54. Z lewej strony w bro-
datym starcu odzianym w jasnozieloną szatę, rozpoznać
można św. Hieronima, gdyż jest on przedstawiony
Carmine. Ein Handbuch der Typologie aus dem 12.Jahrhundert. Nach
der Handschrift des Corpus Christi College in Cambridge, Ms. 300, Berlin
[w druku].
41 W związku z ikonografią Kościoła zob. Schiller, o.c., 4, 1976,
passim-, W. Greisenegger, Ecclesia [w:] Lexikon der christlichen
Ikonographie, 1, 1968, szp. 562-569. A także O. Gil len, Braut -
Brautigam [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, II, 1948,
szp. 1110-1124; A. Weis, Ekklesia nnd Synagogę [w:] Reallexikon zur
deutschen Kunstgeschichte, IV, 1958, szp. 1189-1215; A. Mayer, Das
Bild der Kirche. Hauptmotiue der Ekklesia im Wandel der abend-
landischen Kunst, Regensburg 1962.
42 Zwłaszcza, że w podobny sposób został przedstawiony martwy,
złożony już do grobu Jesse na miniaturze z Drzewem Jessego w Lek-
cjonarzu z kościoła Św. Michała w Siegburgu, przed r. 1164, przecho-
wywanym w Londynie, Brit. Museum, Ms. Harley 2889, repr. przez P.
Bloch, Nachwirkungen desAlten Bundes in der christlichen Kunst, Mo-
numenta Judaica, I: Handbuch, Koln 1963, s. 739-740, fig. 12. Wszela-
ko Stien non (zob. przyp. 1, s. 229) pisze: „Huit medaillons engages
dans 1’encadrement et clebordant celui-ci montrent...en bas 3. Un mort
(Lazar ) couchć dans un cercueil”; G1 a s s, o. c., s. 79: „Possibly identi-
fiable as Lazarus, he parallels Christ who also rosę from the dead”.
,3 R e a u, o. c., II, 2, s. 531-537. Zob. także: E. Lucchesi P a 1 -
1 i, Der syrisch-palastinische Darstellungstypus der Hóllenfahrt Christi,
Rómische Quartalschrift 57: 1963, s. 250-267; Ta sama, Anastasis
[w:] Reallexikon zur byzantinischen Kunst, I, 1966, s. 142-148; T a
sama, Hóllenfahrt Christi [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie,
2, 1970, szp. 322-331; G. Schiller, Ikonographie der christlichen
Kunst, 3: Die Auferstehung und Erhóhung Christi, Giitersloh 1971, s.
56-66: Das abendlandische Bild der Hóllenfahrt-, s. 47-54: Die Ana-
stasis-Darstellung des Ostens; s. 54-56: Die byzantinische Psalterillu-
stration; C. D a v i s - W e y e r, Die altesten Darstellungen der Hadesfahri
Christi, des Euangelium Nicodemi und ein Mosaik der Zeno-Kapelle [w:]
Roma e l’Etd Carolinga, Roma 1976, s. 183-194; P. Skubiszewski,
La Place de la Descente aux Limbes dans les cycles christologiąues
preromans et romans [w:] Romanicopadano, romanico europeo (zob.
przyp. 1), s. 313-321.
’ Meurgey (o. c., s. 10) pisze, że chodzi o „deux ćvangelistes
ou prophetes”; Stiennon (o. c., s. 229): „7. un evageliste (Saint
56