DOI Heft:
Przeglądy - recenzje - komunikaty
DOI Artikel:Walczak, Marek: Cykle hagiograficzne w sztuce średniowiecznej do początku wieku XIII: Zarys problematyki
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20618#0137
prymat malowideł monumentalnych nad przedstawie-
niami miniaturowymi136. Według tego badacza cykle
malowideł ściennych istniały na długo przed cyklami
w rękopisach, były też łatwiej dostępne i częściej służy-
ły jako wzory dla artystów. Zwłaszcza owa powszechna
dostępność, zgodna z zaleceniami Maitianusa Capelli,
aby obrazy - „species rerum” umieszczane były „in locis
illustribus”, zdaje się stanowić przewagę dekoracji mo-
numentalnych137. Pole do prowadzenia badań nad tego
typu zależnościami stoi wciąż otworem.
Wyżej wspomniano już o popularności w karoliń-
skim malarstwie cyklicznych ilustracji z Dziejów Apo-
stolskich oraz o domniemanych karolińskich ilustrowa-
nych rękopisach hagiograficznych. O rozpowszechnie-
niu się w tym czasie scen z życia świętych w malarstwie
monumentalnym świadczą dość liczne ślady, w tym za-
chowane tituli. Wśród wspomnianych wyżej malowideł
ściennych w kościele Św. Jana w Mustair zachowały się
resztki scen z życia św. Jana Chrzciciela (pierwotnie za-
pewne w liczbie dwunastu), Piotra i Pawła oraz Szcze-
pana138. W krypcie zachodniej kościoła St-Germain
w Auxerre zachowały się trzy malowane sceny z życia
św. Szczepana, datowane na 2. połowę w. IX, a śmierć
protomęczennika zilustrowano też w kościele Św. Be-
nedykta w Mals139. Informacja, że w czasach Karola
Wielkiego w kościele w Holzkirchen znajdować się
miało przedstawienie Męczeństwa św. Bonifacego, zwra-
ca uwagę na aktualność ówczesnej sztuki. Wydarzenie
to miało bowiem miejsce w r. 754 - zaledwie 14 lat
przed wstąpieniem Karola na tron140.
Illustrated..., s. 254; Parker, o. c., s. 292, wyrażała przypuszczenie,
że zbiór nowotestamentowych lysunków z 1. poł. w. XII w Cam-
bridge (Pembroke College, Ms. 120) mógł być wykorzystywany w ma-
lowidłach monumentalnych.
136 A. Grabar, L’etude des fresąues romanes (a propos du cen-
tieme anniversaire de la premiere monographie consacrće d des pein-
tures murales romanes, Cahiers Archeologiąues 2: 1947, s. 166 i nn.;
por. L. Kalinowski, Treści ideowe i estetyczne Drzwi Gnieźnień-
skich [w:] Drzwi Gnieźnieńskie, 2, red. M. Walicki, Warszawa 1956-
1959, s. 55, przyp. 171, który dopuszcza wpływ cyklu fresków na sce-
ny na Drzwiach Gnieźnieńskich.
137 W. Loerke, „Real Presence” in Early Christian Art [w:] Mona-
sticism and theArts, wyd. T. G. Verdon, Syracuse 1984, s. 41. Znacze-
nie dekoracji monumentalnych w wielkich kościołach pielgrzymko-
wych podkreślał też J. S u m p t i o n, Pilgrimage. An Image of Mediae-
val Religion, London 1975, s. 156-157.
I3* Skubiszewski, Malarstwo..., s. 80, pisze, chyba błędnie,
o scenach z życia Wirgilusza z Trydentu.
137 Datowane najczęściej na lata pomiędzy 841-857 i uważane za
dzieło malarza, który podpisał się Crediloso; por. Skubiszewski,
Malarstwo..., s. 79, il. 26; ostatnio Dodwell, The Pictorial Arts..., s.
45, sugeruje datowanie na 3. ćw. wieku IX. O rozpowszechnieniu przed-
stawień protomęczennika w malarstwie karolińskim świadczy też titn-
lus ułożony przez Alkuina; cyt. wg S t e i n m a n n, o. c., s. 93: „En Ste-
phanus lapides suffert, Laurentius ignes / Perąue iter augustum regna
beata petunt. / Jurę micat rutilo levitarum aula colore, / Quos vitae ad
palmam mors pretiosa vocat”.
130 Schlosser, o. c., no. 974; Dodwell. The Pictorial Arts..., s.
45.
141 Znane z rysunków w BAV, Cod. lat 907, f. 245; por. Wae-
tzold, o. c, kat. 1043-1054, il. 543-554; Bernward von Hildesheim
O bogactwie malowideł ściennych o treściach hagio-
graficznych w Rzymie świadczą m.in. przerysy fresków
ukazujących życie śś. Zotikusa i Amantiusa, znajdują-
cych się niegdyś w kościele S. Sebastianello (ok. r.
1000)141. W nawie południowej rzymskiego kościoła S.
Crisogono zachowały się dwie sceny z życia św. Bene-
dykta. Zależne od stylu i rozwiązań ikonograficznych,
znanych z Lekcjonarza Dezyderiusza z Monte Cassino
i datowane na tej podstawie na 3- ćwierć w. XI, sceny
tworzyły część większego zespołu malowideł, nie wia-
domo jednak czy był to cykl św. Benedykta142. Najwięk-
szy cykl malowideł monumentalnych poświęconych ży-
ciu świętego z początku drugiego tysiąclecia zachował
się natomiast w kościele Saint-Savin-sur-Gartempe143.
Według większości badaczy, dekoracje te zostały oparte
na wzorze książkowym, a nawet wykonane przez ten
sam warsztat, którego dziełem jest Vita Radegundis w
Poitiers144. Wielkie znaczenie tych malowideł wiąże się
także z tym, że w obejściu kościoła zachowało się sześć
pierwotnych ołtarzy opatrzonych inskrypcjami145. Malo-
widła w krypcie kościoła i wspomniane ołtarze pozo-
stają w związku semantycznym, dostarczając naukow-
com niezwykłej okazji do badań związanych z pierwot-
nym kontekstem liturgicznym tak dużego i cennego ze-
społu malowideł. Wspomniany rozkwit kultu świętych
w czasach reformy gregoriańskiej znalazł wyraz m.in.
w rzymskich cyklach malowideł ściennych, przedsta-
wiających sceny z życia świętych papieży - Urbana I
w S. Urbano alla Caffarella (r. 1011) i św. Klemensa w S.
Clemente (koniec w. XI)146.
und das Zeitalter der Ottonen. Katalog zur Ausstellung, 2, Hildesheim
1993, kat. III—15; Te lesko, Ad vitam aeternam..., s. 165, il. 4.
142 Por. m.in. Dubler, o. c., s. 49, 51; pozostałe opinie zebrał B.
B r e n k, Die Benediktszenen in S. Crisogono und Montecassino, Arte
Medievale 2: 1984, s. 57-65- Autor sprzeciwił się wcześniejszym próbom
datowania malowideł na w. X, wiążąc ostrożnie ich powstanie z fak-
tem, że opat Monte Cassino - Fryderyk (1057-1058) był równocześnie
kardynałem tytularnym kościoła S. Crisogono.
143 Bibliografię zebrał Skubiszewski, Une „ Vita sancti Marti-
ni”..., s. 117.
144 Przede wszystkim: O. D e m u s, La peinture murale romane,
Paris 1970, s. 65-66; D. Gaborit-Chopin, Gli affreschi di Saint-
Savin e la miniatura in Aąuitania, Arte Illustrata 3: 1970, s. 56-61;
przegląd opinii daje Skubiszewski, Ledecor..., s. 129.
143 Ołtarze z zachowanymi inskrypcjami poświęcone są kolejno,
poczynając od lewej: 1 - śś. Agacie, Cecylii, Agnieszce, Łucji, oraz
lokalnym świętym o imionach Sawin (patron kościoła) i Fercincte; 2 -
śś. Prudencjuszowi, papieżowi Klemensowi, Wawrzyńcowi, Grzego-
rzowi, Maurycemu oraz wszystkim męczennikom; 3 - śś. Hermenegil-
dzie i Marcinowi; 4 - śś. Hilaremu, Marcinowi, Marcjalisowi, Maksen-
cjuszowi i Florencjuszowi; 5 - prawdopodobnie męczennikowi o imie-
niu Romard (zatarta inskrypcja nie pozwala na pewną identyfikację);
część z tych świętych została przedstawiona na malowidłach w kryp-
cie; Y. Labande-Mailfert, L'autel matutinal disparu de Saint-
Sauin-sur-Gartempe, Cahiers de civilisation medievale 17: 1974, s. 41-
49; R. Favreau, Les inscriptions de 1’eglise de Saint-Savin-sur-
Gartempe, Cahiers de civilisation medićvale 19: 1976, s. 9-37; Ten-
że, Epigraphie medieuale..., s. 79-80.
146 Malowidła z S. Urbano znane z kopii w BAV, Cod. lat. 4408;
por. Waetzold, o. c., kat. 1118-1131; Telesko, Ad vitam aeter-
nam..., s. 164. O S. Clemente ostatnio: Toubert, o. c., s. 193-238; G.
Wolf, Nichtzyklische narrative Bilder im italienischen Kirchenrawn
133
niami miniaturowymi136. Według tego badacza cykle
malowideł ściennych istniały na długo przed cyklami
w rękopisach, były też łatwiej dostępne i częściej służy-
ły jako wzory dla artystów. Zwłaszcza owa powszechna
dostępność, zgodna z zaleceniami Maitianusa Capelli,
aby obrazy - „species rerum” umieszczane były „in locis
illustribus”, zdaje się stanowić przewagę dekoracji mo-
numentalnych137. Pole do prowadzenia badań nad tego
typu zależnościami stoi wciąż otworem.
Wyżej wspomniano już o popularności w karoliń-
skim malarstwie cyklicznych ilustracji z Dziejów Apo-
stolskich oraz o domniemanych karolińskich ilustrowa-
nych rękopisach hagiograficznych. O rozpowszechnie-
niu się w tym czasie scen z życia świętych w malarstwie
monumentalnym świadczą dość liczne ślady, w tym za-
chowane tituli. Wśród wspomnianych wyżej malowideł
ściennych w kościele Św. Jana w Mustair zachowały się
resztki scen z życia św. Jana Chrzciciela (pierwotnie za-
pewne w liczbie dwunastu), Piotra i Pawła oraz Szcze-
pana138. W krypcie zachodniej kościoła St-Germain
w Auxerre zachowały się trzy malowane sceny z życia
św. Szczepana, datowane na 2. połowę w. IX, a śmierć
protomęczennika zilustrowano też w kościele Św. Be-
nedykta w Mals139. Informacja, że w czasach Karola
Wielkiego w kościele w Holzkirchen znajdować się
miało przedstawienie Męczeństwa św. Bonifacego, zwra-
ca uwagę na aktualność ówczesnej sztuki. Wydarzenie
to miało bowiem miejsce w r. 754 - zaledwie 14 lat
przed wstąpieniem Karola na tron140.
Illustrated..., s. 254; Parker, o. c., s. 292, wyrażała przypuszczenie,
że zbiór nowotestamentowych lysunków z 1. poł. w. XII w Cam-
bridge (Pembroke College, Ms. 120) mógł być wykorzystywany w ma-
lowidłach monumentalnych.
136 A. Grabar, L’etude des fresąues romanes (a propos du cen-
tieme anniversaire de la premiere monographie consacrće d des pein-
tures murales romanes, Cahiers Archeologiąues 2: 1947, s. 166 i nn.;
por. L. Kalinowski, Treści ideowe i estetyczne Drzwi Gnieźnień-
skich [w:] Drzwi Gnieźnieńskie, 2, red. M. Walicki, Warszawa 1956-
1959, s. 55, przyp. 171, który dopuszcza wpływ cyklu fresków na sce-
ny na Drzwiach Gnieźnieńskich.
137 W. Loerke, „Real Presence” in Early Christian Art [w:] Mona-
sticism and theArts, wyd. T. G. Verdon, Syracuse 1984, s. 41. Znacze-
nie dekoracji monumentalnych w wielkich kościołach pielgrzymko-
wych podkreślał też J. S u m p t i o n, Pilgrimage. An Image of Mediae-
val Religion, London 1975, s. 156-157.
I3* Skubiszewski, Malarstwo..., s. 80, pisze, chyba błędnie,
o scenach z życia Wirgilusza z Trydentu.
137 Datowane najczęściej na lata pomiędzy 841-857 i uważane za
dzieło malarza, który podpisał się Crediloso; por. Skubiszewski,
Malarstwo..., s. 79, il. 26; ostatnio Dodwell, The Pictorial Arts..., s.
45, sugeruje datowanie na 3. ćw. wieku IX. O rozpowszechnieniu przed-
stawień protomęczennika w malarstwie karolińskim świadczy też titn-
lus ułożony przez Alkuina; cyt. wg S t e i n m a n n, o. c., s. 93: „En Ste-
phanus lapides suffert, Laurentius ignes / Perąue iter augustum regna
beata petunt. / Jurę micat rutilo levitarum aula colore, / Quos vitae ad
palmam mors pretiosa vocat”.
130 Schlosser, o. c., no. 974; Dodwell. The Pictorial Arts..., s.
45.
141 Znane z rysunków w BAV, Cod. lat 907, f. 245; por. Wae-
tzold, o. c, kat. 1043-1054, il. 543-554; Bernward von Hildesheim
O bogactwie malowideł ściennych o treściach hagio-
graficznych w Rzymie świadczą m.in. przerysy fresków
ukazujących życie śś. Zotikusa i Amantiusa, znajdują-
cych się niegdyś w kościele S. Sebastianello (ok. r.
1000)141. W nawie południowej rzymskiego kościoła S.
Crisogono zachowały się dwie sceny z życia św. Bene-
dykta. Zależne od stylu i rozwiązań ikonograficznych,
znanych z Lekcjonarza Dezyderiusza z Monte Cassino
i datowane na tej podstawie na 3- ćwierć w. XI, sceny
tworzyły część większego zespołu malowideł, nie wia-
domo jednak czy był to cykl św. Benedykta142. Najwięk-
szy cykl malowideł monumentalnych poświęconych ży-
ciu świętego z początku drugiego tysiąclecia zachował
się natomiast w kościele Saint-Savin-sur-Gartempe143.
Według większości badaczy, dekoracje te zostały oparte
na wzorze książkowym, a nawet wykonane przez ten
sam warsztat, którego dziełem jest Vita Radegundis w
Poitiers144. Wielkie znaczenie tych malowideł wiąże się
także z tym, że w obejściu kościoła zachowało się sześć
pierwotnych ołtarzy opatrzonych inskrypcjami145. Malo-
widła w krypcie kościoła i wspomniane ołtarze pozo-
stają w związku semantycznym, dostarczając naukow-
com niezwykłej okazji do badań związanych z pierwot-
nym kontekstem liturgicznym tak dużego i cennego ze-
społu malowideł. Wspomniany rozkwit kultu świętych
w czasach reformy gregoriańskiej znalazł wyraz m.in.
w rzymskich cyklach malowideł ściennych, przedsta-
wiających sceny z życia świętych papieży - Urbana I
w S. Urbano alla Caffarella (r. 1011) i św. Klemensa w S.
Clemente (koniec w. XI)146.
und das Zeitalter der Ottonen. Katalog zur Ausstellung, 2, Hildesheim
1993, kat. III—15; Te lesko, Ad vitam aeternam..., s. 165, il. 4.
142 Por. m.in. Dubler, o. c., s. 49, 51; pozostałe opinie zebrał B.
B r e n k, Die Benediktszenen in S. Crisogono und Montecassino, Arte
Medievale 2: 1984, s. 57-65- Autor sprzeciwił się wcześniejszym próbom
datowania malowideł na w. X, wiążąc ostrożnie ich powstanie z fak-
tem, że opat Monte Cassino - Fryderyk (1057-1058) był równocześnie
kardynałem tytularnym kościoła S. Crisogono.
143 Bibliografię zebrał Skubiszewski, Une „ Vita sancti Marti-
ni”..., s. 117.
144 Przede wszystkim: O. D e m u s, La peinture murale romane,
Paris 1970, s. 65-66; D. Gaborit-Chopin, Gli affreschi di Saint-
Savin e la miniatura in Aąuitania, Arte Illustrata 3: 1970, s. 56-61;
przegląd opinii daje Skubiszewski, Ledecor..., s. 129.
143 Ołtarze z zachowanymi inskrypcjami poświęcone są kolejno,
poczynając od lewej: 1 - śś. Agacie, Cecylii, Agnieszce, Łucji, oraz
lokalnym świętym o imionach Sawin (patron kościoła) i Fercincte; 2 -
śś. Prudencjuszowi, papieżowi Klemensowi, Wawrzyńcowi, Grzego-
rzowi, Maurycemu oraz wszystkim męczennikom; 3 - śś. Hermenegil-
dzie i Marcinowi; 4 - śś. Hilaremu, Marcinowi, Marcjalisowi, Maksen-
cjuszowi i Florencjuszowi; 5 - prawdopodobnie męczennikowi o imie-
niu Romard (zatarta inskrypcja nie pozwala na pewną identyfikację);
część z tych świętych została przedstawiona na malowidłach w kryp-
cie; Y. Labande-Mailfert, L'autel matutinal disparu de Saint-
Sauin-sur-Gartempe, Cahiers de civilisation medievale 17: 1974, s. 41-
49; R. Favreau, Les inscriptions de 1’eglise de Saint-Savin-sur-
Gartempe, Cahiers de civilisation medićvale 19: 1976, s. 9-37; Ten-
że, Epigraphie medieuale..., s. 79-80.
146 Malowidła z S. Urbano znane z kopii w BAV, Cod. lat. 4408;
por. Waetzold, o. c., kat. 1118-1131; Telesko, Ad vitam aeter-
nam..., s. 164. O S. Clemente ostatnio: Toubert, o. c., s. 193-238; G.
Wolf, Nichtzyklische narrative Bilder im italienischen Kirchenrawn
133