DOI Heft:
Przeglądy - recenzje - komunikaty
DOI Artikel:Walczak, Marek: Cykle hagiograficzne w sztuce średniowiecznej do początku wieku XIII: Zarys problematyki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20618#0139
w okrągłych polach, z łacińskimi legendami. Niezwykła
w XIII w. forma zwoju oraz kształt scen skłaniają do
twierdzenia, że mamy do czynienia z projektem zespo-
łu kwater witrażowych. Teza ta jest jednak trudna do
udowodnienia162.
Niewiele informacji mamy też na temat z pewnością
niegdyś istniejących tkanin z wyobrażeniami hagiogra-
ficznymi. Musiały być one popularne w Anglii, gdyż
między ozdobami ofiarowanymi kościołowi w St. Al-
bans przez jego opata Ryszarda (1097-1119) była tapi-
seria przedstawiająca męczeństwo św. Albana163. W r.
1246 z kolei, opat Richard of Barking zamówił do chóru
opactwa Westminster zespół tkanin przedstawiających
historię św. Edwarda Wyznawcy164.
W XI w., wraz z gwałtownym rozwojem zaintereso-
wań hagiograficznych, cykle scen z życia świętych
„przeniknęły” do rzeźby architektonicznej. Jednym
z pierwszych przykładów tego zjawiska jest cykl sied-
miu scen z życia św. Benedykta na kapitelach w koście-
le St. Benoit-sur-Loire w 2. połowie w. XI165. Rozmie-
szczono je na skrzyżowaniu naw kościoła, wokół miej-
sca, na którym ustawiony był relikwiarz z rzekomymi
szczątkami św. Benedykta. Statyczne kompozycje i nie-
co archaizującą stylistykę reliefów niektórzy badacze
próbują tłumaczyć nawiązaniem do scen na relikwiarzu,
fundowanym w w. X/XI przez opata Abbona166. Na ka-
pitelach wzniesionego ok. r. 1100 krużganka przy ko-
ściele Św. Piotra w Moissac wśród licznych pojedynczych
162 W katalogu biblioteki w Leominster z w. XIII wzmiankowana
jest „rotula cum vita sancti Guthlaci anglice scripta”. Istniały więc przy-
najmniej dwa zwoje, zapewne z podpisami po łacinie i angielsku; R.
M. Wilson, The Lost Literaturę of Medieual England, London 1952, s.
98; por. uwagi wydawcy B. Colgrave w: Felix’s Life of Saint Guthlac,
Cambridge 1956, s. 12.
163 McCulloch, o. c., s. 766-767; do tegoż kościoła opat Wil-
liam (1214-1235) miał ofiarować cykl scen z życia patrona, zapewne
malowanych, które planowano rozmieścić wokół ołtarza; B i n s k i, o.
c-, s. 152, przyp. 88.
164 Przetrwał on do w. XVI, kiedy skopiowano z niego inskrypcje;
B i n s k i, o. c., s. 56, przyp. 38, uważa, że cykl mógł być podobny do
zespołu 19 rysunków z życia Edwarda z końca w. XIV w rękopisie
Apokalipsy z Westminster Abbey (Cambridge, Trinity College, Ms. B.
10. 2).
Le Frere Denis, Les Miracies de saint Benoit et leur
iconographie dans la basiliąue de Saint-Benoit-sur-Loire, Bulletin Tri-
mestriel de la Societe Archeologiąue et Historiąue de 1’Orleanais 2/
24: 1964, s. 234-252; P. Ve r d i e r, Vie et miracies de S. Benoit dans les
sculptures, Melanges de 1’Ecole franęaise de Romę. Moyen age-temps
modernes 89/1: 1977, s. 117-187; J.-M. Berland, Hagiographie et
Iconographie romane a Saint-Benoit-sur-Loire, Les Cahiers de Saint-
Michel de Cuxa 16: 1985, s. 117-162; B. Ward, The Miracies of Saint
Benedict [w:] Benedictus: Studies in Honour of St. Benedict of Nursia,
wyd. E. R. Elder, Kalamazoo 1981, s. 7 (Studies in Medieval Cistercian
History 8).
166 Ostatnio A. M. Peche u r, Claites de Saint-Benoit-sur-Loire,
s- 1 (Zodiaąue) 1997, s. 90.
167 Wyszczególnienie scen w: M. Schapiro, The Sculpture ofMo-
issac, London 1985, s. 2 i nn.; ostatnio: T. Droste, Die Skulpturen
eon Moissac. Gestalt und Funktion romanischer Bauplastik, Munchen
1996, s. 69, kapitele nr 4-6; malarski odpowiednik cyklów św. Szcze-
pana w Moissac i Cahors stanowią malowidła ścienne z w. XI w ko-
przedstawień świętych i scen z ich żywotów znalazły
się też sceny z życia św. Benedykta, dwie sceny z życia
św. Marcina i cztery z życia św. Szczepana. Pół wieku
później zespół scen z życia protomęczennika ozdobił
też fasadę katedry pod jego wezwaniem w Cahors167.
Przed r. 1106 wykonano cykl sześciu scen z życia
św. Geminiana na linteau Porta dei Principi katedry
w Modenie, oparty na anonimowym żywocie biskupa
Modeny, żyjącego w połowie w. IV168. W ciągu w. X
w związku z zagrażającymi miastu najazdami Hunga-
rów kult nabrał nowego, politycznego charakteru a bi-
skup stał się szczególnym patronem miasta. Około r.
1100 „zmodernizowano” jego Żywot, ozdobiono za-
czerpniętymi z niego scenami jeden z portali katedry,
a wkrótce potem spisano tekst translacji169. Z patronami
kościoła związana jest też ściśle współczesna modeńskiej
dekoracja portalu opactwa Nonantola (ok. r. 1117)170.
W końcu w. XII odbyła się translacja lokalnego męczen-
nika - św. Donnino, do nowego kościoła w rzymskiej
Iulia Fidentia, która od swego patrona wzięła nazwę
Borgo San Donnino (dzisiejsza Fidenza). Na jego fasa-
dzie znalazł się cykl scen z życia męczennika, wyrzeź-
biony przez artystów z kręgu Benedetta Antelamiego171.
Zapewne w latach 1140-1144, w ramach przebudo-
wy kościoła opackiego Staint-Denis, prowadzonej przez
opata Sugeriusza, powstał cykl siedmiu scen z życia św.
Benedykta, wyrzeźbionych na kapitelach w krypcie172.
Dopełniały go zapewne sceny z życia wielkiego zako-
ściele San Juan de Bohi w Katalonii (obecnie w Museo de Arte Catalu-
nya w Barcelonie).
k>8 por. A Kingsley Porter, LombardArchitecture, III: Mo-
numents Mizzole-Voltorre, New Haven-London-Oxford 1917, s. 39-
42; A. C. Quintavalle, Wiligelmo e Matilda. L 'officina romanica,
Milano 1991, s. 170; A. Dietl, Der Geminianus Zyklus am Modenser
Dom [w:j Hagiographie und Kunst..., s. 340-356; o inskrypcjach por.
Favreau, Epigraphie medieeale..., s. 67.
169 D i e 11, o. c., s. 345-347.
170 W portalu przebudowanym zapewne w związku z trzęsieniem
ziemi w r. 1117 ukazano najważniejsze sceny z dziejów opactwa, zwią-
zane z jego głównymi patronami; warto dodać, że obok patronów za-
konnych od w. X rozwijał się tu kult św. Sylwestra, którego ciało - jak
wierzono - zostało tu przeniesione z Rzymu; kult ten według Golinel-
lego miał podłoże polityczne i rozwijał się w związku ze sporem
o inwestyturę; P. G o 1 i n e 11 i, Agiografia e culto dei santi in un gran-
dę monasterio: Nonantola nei secoli VLll-XU [w:l Indiscreta sanctitas.
Studi sui rapporti tra culti, poteri e sicietd nel pieno Medioeoo, Roma
1988, szczeg. s. 32-33, 37, 51-53 (Istituto Storico Italiano per il Medio
Evo, Studi storici, fasc. 197-198) (tekst ten to nieco przepracowana
wersja artykułu opublikowanego jako Notę e probierni di agiografia
nonantolana [w:] Benedictina. Contributi di studio per la storia dei
Benedettini a Modena e nel Modenese, Modena 1981, s. 53-76.
171 G. d e F r a n c o v i c h, Benedetto Anielami. Architetto e sculto-
re e Tarte del suo tempo, 1, Milano, Firenze 1952, s. 317 i nn.; 2, il.
380-384; stan badań dotyczących datowania i autorstwa rzeźb zesta-
wił A. C. Quintavalle, Benedetto Antelami. Catalogo delle opere,
pod red. A. Calzona, G. Z. Zanichelli, Milano 1990, rozdział 5, szczeg.
s. 83-85 (Centro Studi Medievali, Universita di Parma).
172 P. B1 u m, The Saint Benedict Cycle on the Capitals of the Crypt
at Saint-Denis, Gęsta 20/1: 1981, s. 73-87, zauważyła, że pomimo opar-
cia dekoracji na Dialogach Grzegorza Wielkiego, mają one charakter
statyczny, bardziej ikoniczny niż narracyjny.
135
w XIII w. forma zwoju oraz kształt scen skłaniają do
twierdzenia, że mamy do czynienia z projektem zespo-
łu kwater witrażowych. Teza ta jest jednak trudna do
udowodnienia162.
Niewiele informacji mamy też na temat z pewnością
niegdyś istniejących tkanin z wyobrażeniami hagiogra-
ficznymi. Musiały być one popularne w Anglii, gdyż
między ozdobami ofiarowanymi kościołowi w St. Al-
bans przez jego opata Ryszarda (1097-1119) była tapi-
seria przedstawiająca męczeństwo św. Albana163. W r.
1246 z kolei, opat Richard of Barking zamówił do chóru
opactwa Westminster zespół tkanin przedstawiających
historię św. Edwarda Wyznawcy164.
W XI w., wraz z gwałtownym rozwojem zaintereso-
wań hagiograficznych, cykle scen z życia świętych
„przeniknęły” do rzeźby architektonicznej. Jednym
z pierwszych przykładów tego zjawiska jest cykl sied-
miu scen z życia św. Benedykta na kapitelach w koście-
le St. Benoit-sur-Loire w 2. połowie w. XI165. Rozmie-
szczono je na skrzyżowaniu naw kościoła, wokół miej-
sca, na którym ustawiony był relikwiarz z rzekomymi
szczątkami św. Benedykta. Statyczne kompozycje i nie-
co archaizującą stylistykę reliefów niektórzy badacze
próbują tłumaczyć nawiązaniem do scen na relikwiarzu,
fundowanym w w. X/XI przez opata Abbona166. Na ka-
pitelach wzniesionego ok. r. 1100 krużganka przy ko-
ściele Św. Piotra w Moissac wśród licznych pojedynczych
162 W katalogu biblioteki w Leominster z w. XIII wzmiankowana
jest „rotula cum vita sancti Guthlaci anglice scripta”. Istniały więc przy-
najmniej dwa zwoje, zapewne z podpisami po łacinie i angielsku; R.
M. Wilson, The Lost Literaturę of Medieual England, London 1952, s.
98; por. uwagi wydawcy B. Colgrave w: Felix’s Life of Saint Guthlac,
Cambridge 1956, s. 12.
163 McCulloch, o. c., s. 766-767; do tegoż kościoła opat Wil-
liam (1214-1235) miał ofiarować cykl scen z życia patrona, zapewne
malowanych, które planowano rozmieścić wokół ołtarza; B i n s k i, o.
c-, s. 152, przyp. 88.
164 Przetrwał on do w. XVI, kiedy skopiowano z niego inskrypcje;
B i n s k i, o. c., s. 56, przyp. 38, uważa, że cykl mógł być podobny do
zespołu 19 rysunków z życia Edwarda z końca w. XIV w rękopisie
Apokalipsy z Westminster Abbey (Cambridge, Trinity College, Ms. B.
10. 2).
Le Frere Denis, Les Miracies de saint Benoit et leur
iconographie dans la basiliąue de Saint-Benoit-sur-Loire, Bulletin Tri-
mestriel de la Societe Archeologiąue et Historiąue de 1’Orleanais 2/
24: 1964, s. 234-252; P. Ve r d i e r, Vie et miracies de S. Benoit dans les
sculptures, Melanges de 1’Ecole franęaise de Romę. Moyen age-temps
modernes 89/1: 1977, s. 117-187; J.-M. Berland, Hagiographie et
Iconographie romane a Saint-Benoit-sur-Loire, Les Cahiers de Saint-
Michel de Cuxa 16: 1985, s. 117-162; B. Ward, The Miracies of Saint
Benedict [w:] Benedictus: Studies in Honour of St. Benedict of Nursia,
wyd. E. R. Elder, Kalamazoo 1981, s. 7 (Studies in Medieval Cistercian
History 8).
166 Ostatnio A. M. Peche u r, Claites de Saint-Benoit-sur-Loire,
s- 1 (Zodiaąue) 1997, s. 90.
167 Wyszczególnienie scen w: M. Schapiro, The Sculpture ofMo-
issac, London 1985, s. 2 i nn.; ostatnio: T. Droste, Die Skulpturen
eon Moissac. Gestalt und Funktion romanischer Bauplastik, Munchen
1996, s. 69, kapitele nr 4-6; malarski odpowiednik cyklów św. Szcze-
pana w Moissac i Cahors stanowią malowidła ścienne z w. XI w ko-
przedstawień świętych i scen z ich żywotów znalazły
się też sceny z życia św. Benedykta, dwie sceny z życia
św. Marcina i cztery z życia św. Szczepana. Pół wieku
później zespół scen z życia protomęczennika ozdobił
też fasadę katedry pod jego wezwaniem w Cahors167.
Przed r. 1106 wykonano cykl sześciu scen z życia
św. Geminiana na linteau Porta dei Principi katedry
w Modenie, oparty na anonimowym żywocie biskupa
Modeny, żyjącego w połowie w. IV168. W ciągu w. X
w związku z zagrażającymi miastu najazdami Hunga-
rów kult nabrał nowego, politycznego charakteru a bi-
skup stał się szczególnym patronem miasta. Około r.
1100 „zmodernizowano” jego Żywot, ozdobiono za-
czerpniętymi z niego scenami jeden z portali katedry,
a wkrótce potem spisano tekst translacji169. Z patronami
kościoła związana jest też ściśle współczesna modeńskiej
dekoracja portalu opactwa Nonantola (ok. r. 1117)170.
W końcu w. XII odbyła się translacja lokalnego męczen-
nika - św. Donnino, do nowego kościoła w rzymskiej
Iulia Fidentia, która od swego patrona wzięła nazwę
Borgo San Donnino (dzisiejsza Fidenza). Na jego fasa-
dzie znalazł się cykl scen z życia męczennika, wyrzeź-
biony przez artystów z kręgu Benedetta Antelamiego171.
Zapewne w latach 1140-1144, w ramach przebudo-
wy kościoła opackiego Staint-Denis, prowadzonej przez
opata Sugeriusza, powstał cykl siedmiu scen z życia św.
Benedykta, wyrzeźbionych na kapitelach w krypcie172.
Dopełniały go zapewne sceny z życia wielkiego zako-
ściele San Juan de Bohi w Katalonii (obecnie w Museo de Arte Catalu-
nya w Barcelonie).
k>8 por. A Kingsley Porter, LombardArchitecture, III: Mo-
numents Mizzole-Voltorre, New Haven-London-Oxford 1917, s. 39-
42; A. C. Quintavalle, Wiligelmo e Matilda. L 'officina romanica,
Milano 1991, s. 170; A. Dietl, Der Geminianus Zyklus am Modenser
Dom [w:j Hagiographie und Kunst..., s. 340-356; o inskrypcjach por.
Favreau, Epigraphie medieeale..., s. 67.
169 D i e 11, o. c., s. 345-347.
170 W portalu przebudowanym zapewne w związku z trzęsieniem
ziemi w r. 1117 ukazano najważniejsze sceny z dziejów opactwa, zwią-
zane z jego głównymi patronami; warto dodać, że obok patronów za-
konnych od w. X rozwijał się tu kult św. Sylwestra, którego ciało - jak
wierzono - zostało tu przeniesione z Rzymu; kult ten według Golinel-
lego miał podłoże polityczne i rozwijał się w związku ze sporem
o inwestyturę; P. G o 1 i n e 11 i, Agiografia e culto dei santi in un gran-
dę monasterio: Nonantola nei secoli VLll-XU [w:l Indiscreta sanctitas.
Studi sui rapporti tra culti, poteri e sicietd nel pieno Medioeoo, Roma
1988, szczeg. s. 32-33, 37, 51-53 (Istituto Storico Italiano per il Medio
Evo, Studi storici, fasc. 197-198) (tekst ten to nieco przepracowana
wersja artykułu opublikowanego jako Notę e probierni di agiografia
nonantolana [w:] Benedictina. Contributi di studio per la storia dei
Benedettini a Modena e nel Modenese, Modena 1981, s. 53-76.
171 G. d e F r a n c o v i c h, Benedetto Anielami. Architetto e sculto-
re e Tarte del suo tempo, 1, Milano, Firenze 1952, s. 317 i nn.; 2, il.
380-384; stan badań dotyczących datowania i autorstwa rzeźb zesta-
wił A. C. Quintavalle, Benedetto Antelami. Catalogo delle opere,
pod red. A. Calzona, G. Z. Zanichelli, Milano 1990, rozdział 5, szczeg.
s. 83-85 (Centro Studi Medievali, Universita di Parma).
172 P. B1 u m, The Saint Benedict Cycle on the Capitals of the Crypt
at Saint-Denis, Gęsta 20/1: 1981, s. 73-87, zauważyła, że pomimo opar-
cia dekoracji na Dialogach Grzegorza Wielkiego, mają one charakter
statyczny, bardziej ikoniczny niż narracyjny.
135