DOI Heft:
Przeglądy - recenzje - komunikaty
DOI Artikel:Fabiański, Marcin: O sztuce nowożytnej w Europie Środkowej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20618#0149
Boleslav, bud. Matteo Borgorelli 1544-1554). Genezy
układu tych i innych przykładów poszukuje Autor (s.
135) w gotyckich kościołach halowych oraz wzorach
włoskich, ale nie zwraca uwagi na kontynuację tradycji
kaplic późnogotyckich16. Nie wskazuje też na możliwe
oddziaływanie układu przestrzennego kaplic szesnasto-
wiecznych na monachijską świątynię Św. Michała i, po-
średnio, architekturę w. XVII17.
Warto nadmienić, że wspomniany Borgorelli zreali-
zował kilka lat wcześniej (1541-1542) wariant bezem-
porowy z bardzo płytkimi kaplicami dla braci czeskich
w Brandysu nad Labem18. Podobny system występuje
w kościołach mazowieckich Jana Baptysty Wenecjanina,
począwszy od fary w Brochowie, 1551-1561, oraz
w kościele parafialnym w Dobromilu19. Trudno roz-
strzygnąć genezę formalną omawianego pomysłu, jed-
nak włoskie pochodzenie obu architektów, Borgorelle-
go i Wenecjanina, każe rozpatrywać raczej wzory wło-
skie niż miejscowe. Również tu można mieć wątpliwo-
ści, czy istotnie wymienione wzory szesnastowieczne
ukształtowały w Europie Środkowej trwałą tradycję, czy
też scharakteryzowany wariant przestrzenny został
w XVII w. wprowadzony na nowo. Poza krajami Cesar-
stwa występował on dość licznie w Rzeczypospolitej20.
Czy jego popularność istotnie wynikała z nawiązania aż
do tradycji gotyckiej21, skoro zrazu większość kościołów
wznosili Włosi, a liczne przykłady zrealizowano w for-
mach późnobarokowych w stuleciu XVIII?
W protestanckim kościele Św. Trójcy w Pradze, zre-
alizowanym przez Giovanniego Marię Filippiego w la-
tach 1611-1513 (s. 221), mamy wreszcie do czynienia
z nawą uzupełnioną kaplicami znacznie niższymi
i głębszymi niż w świątyni w Brandysu nad Labem. Fila-
ry ścienne nie sięgają tam wewnątrz aż do sklepienia
nawy, tylko są wyprowadzone na zewnątrz w formie
spływów ponad dachami kaplic. W konsekwencji
ewentualne zaliczenie takich wnętrz do typu ściennofi-
larowego może wydawać się dyskusyjne. W każdym ra-
zie również omawiany układ przestrzenny wywodzi się
z Włoch, a konkretnie z szesnastowiecznych kościołów
rzymskich22.
W konkluzji trzeba zwrócić uwagę, iż zadziwiająco
długotrwała popularność różnych odmian kompozycji
16 Na ten temat por. np. D. G r o 15 ni a n n, Die Bedeutung der
Schlojśkapellen fur den protestantischen Kirchenbau [w:] Renaissance
in Nord-Mitteleuropa 1, Miinchen-Berlin 1991, s. 127-147 (Schriften
des Weserenaissance-Museums SchloK Brake, t. 4).
17 Taką sugestię wysuwa słusznie D. GrofSmann, L'eglise a Iri-
bunes et les tribunes des eglises en Allemagne au XVP siecle [w:] L 'eglise
dans larchitecture de la Renaissance, pod red. J. Guillaume, Paris 1995,
s. 259-260.
18 Por. UmSlecke pamdtky Cech, t. 1, red. E. Poche, Praha 1977,
s. 117.
19 R. M. K u n k e 1, Jan Baptysta Wenecjanin, budowniczy i oby-
watel płocki, Biuletyn Historii Sztuki 45: 1983, s. 25-46; P. Krasny,
Renesansowy kościół w Dobromilu i jego związki z architekturą ma-
zowiecką, Biuletyn Historii Sztuki 57: 1995, s. 271-82. Zob. też J. H a -
ściennofilarowych w Europie Środkowej okresu baro-
ku wymaga wyjaśnień zarówno pod względem genezy,
jak i przyczyn tego trwania. Przy tym nie tyle samo wy-
stępowanie rozwiązań tego rodzaju, ile właśnie skala
zjawiska stanowi o specyfice architektury nowożytnej
w naszej części kontynentu. Czy poza wymaganiami
funkcjonalnymi, sugerowanymi zapewne przez zlece-
niodawców, a uzewnętrznionymi zwłaszcza w stosowa-
niu empor, nie mamy tu jednak do czynienia z silną tra-
dycją artystyczną? Dotyczyłaby ona nie tyle stylu, ile
typu realizowanego w różnych odmianach. O ile gene-
za poszczczególnych przykładów nowożytnych zdaje
wywodzić się z Włoch, o tyle wyjątkową popularność
tego typu w nowożytnej architekturze Europy Środko-
wej można hipotetycznie wiązać z starszą tradycją miej-
scową. Trudno na razie wskazać mechanizmy podtrzy-
mujące tę tradycję - w szczególności rolę zleceniodaw-
ców.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że mecenas, czy zlece-
niodawca mógł niekiedy decydować pośrednio o for-
mach już nie tylko odnoszących się do typu architekto-
nicznego, lecz także do stylu. Ciekawe, że w środowi-
sku zleceniodawców krakowskich w ciągu w. XVI moż-
na mówić o wyjątkowej w skali europejskiej ciągłości
zainteresowania architekturą i rzeźbą toskańską, a nie -
jak gdzie indziej - północnowłoską. Można się domy-
ślać, że wskazane zjawisko wynikało nie tyle z ukształ-
towania odrębnej tradycji artystycznej, ciągłości warszta-
towej, ile właśnie z nastawienia osób zamawiających
dzieła. Owo zainteresowanie przejawiło się nie tylko
w sprowadzeniu do Krakowa i zatrudnieniu tu Franci-
szka Florentczyka oraz Berrecciego, ale również w na-
śladownictwie kopuły katedry florenckiej Brunelleschie-
go, jakie dał Padovano (od którego należałoby oczeki-
wać raczej motywów weneckich) w cyborium mariac-
kim23, a później także w karierze przybyłego z Florencji
Santiego Gucciego. Dokładne rozpoznanie przyczyn i me-
chanizmów tego unikatowego zjawiska pozostaje trud-
nym do spełnienia postulatem badawczym. W każdym
razie rzeczy nie można sprowadzić do powiązań licznej
w Krakowie społeczności włoskiej, bo florentczycy Kal-
limach i Ainolfo Tedaldi (lub osoby z ich najbliższego
otoczenia) nie wzdragali się przed zamówieniami arty-
rasimowicz, Les ćglises de la Renaissance en Pologne, Lithuanie et
Ruthenie[vj\\ Les eglise..., s. 198-199.
20 M i 1 o b ę d z k i, o. c., s. 185, 275-276, 407 i 411.
21 Kaufmann, s. 240; por. np. Milobędzki, Zarys dziejów
architektury w Polsce, Warszawa 1989, s. 192-193-
22 Wioską genezę typu, zapoczątkowanego przez kościół S. Maria
Maggiore w Trydencie (1520-1524), a w Rzymie przez S. Spirito in
Sassia, wzniesiony w latach 1538-1544 według projektu Antonia da
Sangallo młodszego i realizowanego w kilku innych świątyniach Rzy-
mu, Austrii i Karyntii omawia J. Krćalova, Architektura doby Ru-
dolfa II [w] Dejiny..., s. 175.
23 J. M i z i o 1 e k, Opus egregium ac spectandum. II tabernacolo
eucaristico di Gianmaria Mosca, detto il Padouano, per la cattedrale
di Cracouia, Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz
37: 1993, s. 303-336.
145
układu tych i innych przykładów poszukuje Autor (s.
135) w gotyckich kościołach halowych oraz wzorach
włoskich, ale nie zwraca uwagi na kontynuację tradycji
kaplic późnogotyckich16. Nie wskazuje też na możliwe
oddziaływanie układu przestrzennego kaplic szesnasto-
wiecznych na monachijską świątynię Św. Michała i, po-
średnio, architekturę w. XVII17.
Warto nadmienić, że wspomniany Borgorelli zreali-
zował kilka lat wcześniej (1541-1542) wariant bezem-
porowy z bardzo płytkimi kaplicami dla braci czeskich
w Brandysu nad Labem18. Podobny system występuje
w kościołach mazowieckich Jana Baptysty Wenecjanina,
począwszy od fary w Brochowie, 1551-1561, oraz
w kościele parafialnym w Dobromilu19. Trudno roz-
strzygnąć genezę formalną omawianego pomysłu, jed-
nak włoskie pochodzenie obu architektów, Borgorelle-
go i Wenecjanina, każe rozpatrywać raczej wzory wło-
skie niż miejscowe. Również tu można mieć wątpliwo-
ści, czy istotnie wymienione wzory szesnastowieczne
ukształtowały w Europie Środkowej trwałą tradycję, czy
też scharakteryzowany wariant przestrzenny został
w XVII w. wprowadzony na nowo. Poza krajami Cesar-
stwa występował on dość licznie w Rzeczypospolitej20.
Czy jego popularność istotnie wynikała z nawiązania aż
do tradycji gotyckiej21, skoro zrazu większość kościołów
wznosili Włosi, a liczne przykłady zrealizowano w for-
mach późnobarokowych w stuleciu XVIII?
W protestanckim kościele Św. Trójcy w Pradze, zre-
alizowanym przez Giovanniego Marię Filippiego w la-
tach 1611-1513 (s. 221), mamy wreszcie do czynienia
z nawą uzupełnioną kaplicami znacznie niższymi
i głębszymi niż w świątyni w Brandysu nad Labem. Fila-
ry ścienne nie sięgają tam wewnątrz aż do sklepienia
nawy, tylko są wyprowadzone na zewnątrz w formie
spływów ponad dachami kaplic. W konsekwencji
ewentualne zaliczenie takich wnętrz do typu ściennofi-
larowego może wydawać się dyskusyjne. W każdym ra-
zie również omawiany układ przestrzenny wywodzi się
z Włoch, a konkretnie z szesnastowiecznych kościołów
rzymskich22.
W konkluzji trzeba zwrócić uwagę, iż zadziwiająco
długotrwała popularność różnych odmian kompozycji
16 Na ten temat por. np. D. G r o 15 ni a n n, Die Bedeutung der
Schlojśkapellen fur den protestantischen Kirchenbau [w:] Renaissance
in Nord-Mitteleuropa 1, Miinchen-Berlin 1991, s. 127-147 (Schriften
des Weserenaissance-Museums SchloK Brake, t. 4).
17 Taką sugestię wysuwa słusznie D. GrofSmann, L'eglise a Iri-
bunes et les tribunes des eglises en Allemagne au XVP siecle [w:] L 'eglise
dans larchitecture de la Renaissance, pod red. J. Guillaume, Paris 1995,
s. 259-260.
18 Por. UmSlecke pamdtky Cech, t. 1, red. E. Poche, Praha 1977,
s. 117.
19 R. M. K u n k e 1, Jan Baptysta Wenecjanin, budowniczy i oby-
watel płocki, Biuletyn Historii Sztuki 45: 1983, s. 25-46; P. Krasny,
Renesansowy kościół w Dobromilu i jego związki z architekturą ma-
zowiecką, Biuletyn Historii Sztuki 57: 1995, s. 271-82. Zob. też J. H a -
ściennofilarowych w Europie Środkowej okresu baro-
ku wymaga wyjaśnień zarówno pod względem genezy,
jak i przyczyn tego trwania. Przy tym nie tyle samo wy-
stępowanie rozwiązań tego rodzaju, ile właśnie skala
zjawiska stanowi o specyfice architektury nowożytnej
w naszej części kontynentu. Czy poza wymaganiami
funkcjonalnymi, sugerowanymi zapewne przez zlece-
niodawców, a uzewnętrznionymi zwłaszcza w stosowa-
niu empor, nie mamy tu jednak do czynienia z silną tra-
dycją artystyczną? Dotyczyłaby ona nie tyle stylu, ile
typu realizowanego w różnych odmianach. O ile gene-
za poszczczególnych przykładów nowożytnych zdaje
wywodzić się z Włoch, o tyle wyjątkową popularność
tego typu w nowożytnej architekturze Europy Środko-
wej można hipotetycznie wiązać z starszą tradycją miej-
scową. Trudno na razie wskazać mechanizmy podtrzy-
mujące tę tradycję - w szczególności rolę zleceniodaw-
ców.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że mecenas, czy zlece-
niodawca mógł niekiedy decydować pośrednio o for-
mach już nie tylko odnoszących się do typu architekto-
nicznego, lecz także do stylu. Ciekawe, że w środowi-
sku zleceniodawców krakowskich w ciągu w. XVI moż-
na mówić o wyjątkowej w skali europejskiej ciągłości
zainteresowania architekturą i rzeźbą toskańską, a nie -
jak gdzie indziej - północnowłoską. Można się domy-
ślać, że wskazane zjawisko wynikało nie tyle z ukształ-
towania odrębnej tradycji artystycznej, ciągłości warszta-
towej, ile właśnie z nastawienia osób zamawiających
dzieła. Owo zainteresowanie przejawiło się nie tylko
w sprowadzeniu do Krakowa i zatrudnieniu tu Franci-
szka Florentczyka oraz Berrecciego, ale również w na-
śladownictwie kopuły katedry florenckiej Brunelleschie-
go, jakie dał Padovano (od którego należałoby oczeki-
wać raczej motywów weneckich) w cyborium mariac-
kim23, a później także w karierze przybyłego z Florencji
Santiego Gucciego. Dokładne rozpoznanie przyczyn i me-
chanizmów tego unikatowego zjawiska pozostaje trud-
nym do spełnienia postulatem badawczym. W każdym
razie rzeczy nie można sprowadzić do powiązań licznej
w Krakowie społeczności włoskiej, bo florentczycy Kal-
limach i Ainolfo Tedaldi (lub osoby z ich najbliższego
otoczenia) nie wzdragali się przed zamówieniami arty-
rasimowicz, Les ćglises de la Renaissance en Pologne, Lithuanie et
Ruthenie[vj\\ Les eglise..., s. 198-199.
20 M i 1 o b ę d z k i, o. c., s. 185, 275-276, 407 i 411.
21 Kaufmann, s. 240; por. np. Milobędzki, Zarys dziejów
architektury w Polsce, Warszawa 1989, s. 192-193-
22 Wioską genezę typu, zapoczątkowanego przez kościół S. Maria
Maggiore w Trydencie (1520-1524), a w Rzymie przez S. Spirito in
Sassia, wzniesiony w latach 1538-1544 według projektu Antonia da
Sangallo młodszego i realizowanego w kilku innych świątyniach Rzy-
mu, Austrii i Karyntii omawia J. Krćalova, Architektura doby Ru-
dolfa II [w] Dejiny..., s. 175.
23 J. M i z i o 1 e k, Opus egregium ac spectandum. II tabernacolo
eucaristico di Gianmaria Mosca, detto il Padouano, per la cattedrale
di Cracouia, Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz
37: 1993, s. 303-336.
145