DOI issue:
Komunikaty i recenzje
DOI article:Smorąg Różycka, Małgorzata: Kodeks Gertrudy - najnowsze opracowania
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20620#0179
W podsumowaniu tych wielostronnych rozwa-
żań, B. Kurbis przekonująco stwierdza, że choć Mo-
dlitewnik Gertrudy jest „zabytkiem dużej klasy”, to
jednak nie ma charakteru oryginalnego dzieła au-
torstwa samej Gertrudy, która „zdaje się poddawać
w zupełności kierownictwu duchowemu swojego
kapelana i spowiednika”45. Celne spostrzeżenie Au-
torki, że jego powstaniu nie przyświecały polityczne
cele, lecz dążenie do pogłębienia religijności, skłania
do sformułowania kilku myśli na temat treści XI-
wiecznych miniatur Gertrudy.
Tylko jedna spośród pięciu miniatur Gertrudy
jest bezpośrednio powiązana z łacińskim tekstem —
Modlitwa do św. Piotra (fol. 5v). Można więc zało-
żyć, że o wyborze tematów zobrazowanych w mi-
niaturach zadecydowały inne względy ideowe, a ich
rozpoznanie możliwe jest jedynie poprzez analizę
ikonograficzną. Wszelako już wstępne rozpoznanie
tematów tych miniatur pozwala wyróżnić dwa
główne wątki ideowe: książęco-rodowy i religijny.
Na pierwszy składają się dwie miniatury: Modlitwa
do św. Piotra oraz Koronacja Jaropelka i Kunegmidy, na
drugi zaś trzy: Boże Narodzenie, Ukrzyżowanie
i Matka Boska z Dzieciątkiem.
Miniatury: Modlitwa do św. Piotra oraz Koronacja
Jaropelka i Kunegundy przedstawiają zgodny ze śre-
dniowieczną antropologią wizerunek władcy poboż-
nego, który poprzez modlitwę zmierza ku zbawieniu.
Z tym uniwersalnym przesłaniem łączy się wątek
książęco-rodowy, wyraźnie zaznaczony obecnością
żony i księżnej-matki46. Gertruda, główna penitent-
ka w modlitwach, w obrazie usuwa się jakby w cień,
kornie przypadając do stóp św. Piotra. Na planie
pierwszym pozostawia sprawiedliwego Jaropelka,
godnego otrzymania z rąk Chrystusa korony „nie-
bieskiej chwały”, tak bowiem nie w perspektywie po-
litycznej, lecz eschatologicznej należy rozpatrywać
scenę Koronacji. Upoważnia do tego kilka przesłanek.
W ikonografii wczesnochrześcijańskiej formuła
wieńczenia (łac. coronatio) osób świeckich, uznana za
przejaw idolatrii, ustąpiła dwóm podobnym formal-
nie obrazom: Chrystusa wieńczonego przez Prawicę
Bożą (łac. Christus coronatuś) i Chrystusa wieńczącego
męczenników (łac. Christus coronator). Przedstawie-
nie Chrystusa wieńczącego cesarzy bizantyńskich w
45 Podobnie Kurbis, analizując treść modlitw Gertrudy, zwró-
ciła uwagę, że jest to w istocie modlitewnik rodzinny; zob. Mo-
dlitwy (2002), s. 94.
46 Tamże, s. 80.
47 Zob. Walter, The Iconographical Sources..., s. 187—188.
48 Kompozycję fundacyjną szczegółowo omawiają: A. Pop-
p e, Kompozycja fundacyjna Sofii Kijowskiej. W poszukiwaniu układu
sztuce średniobizantyńskiej jest przede wszystkim
wizualizacją cesarskiego epitetu theosteptos, tj. do-
słownie: „wieńczony przez Boga”47.
Kolejna przesłanka wynika z interpretacji kom-
pozycji fundacyjnej w kijowskim soborze Sofijskim
zestawionej z przekazem Hilariona, kijowskiego
metropolity, w Pochwale Włodzimierza. Pierwotne
malowidło, rozciągające się w najniższym pasie za-
chodniej ściany nawy i przechodzące częściowo na
ściany północną i południową, dziś zachowane frag-
mentarycznie, ukazywało pośrodku tronującego
Chrystusa, ku któremu podążał z lewej strony ksią-
żę Jarosław prezentujący model świątyni, a za nim
synowie uszeregowani według starszeństwa, z pra-
wej zaś — żona Jarosława, księżna Irena-Ingigerda
z córkami (il. 5). Malowidło powstało albo około roku
1037, albo nieco później, około lat czterdziestych48.
W Pochwale Włodzimierza Hilarion napisał: „Ty
z babką swą Olgą przyniosłeś krzyż z Nowego Jeru-
salem, grodu Konstantyna, i postawiwszy go w ca-
łej swej ziemi, umocniłeś wiarę [...]. Jego [tj. Jaro-
sława] uczynił Bóg następcą twym [Włodzimierzu],
twego panowania. On [tj. Jarosław] wzniósł dom
boży ogromny Świętej Mądrości Jego, [...] i upiększył
go wszelkimi ozdobami [...]. Wstań [Włodzimierzu],
spójrz na dziecię swoje Jerzego! [...] Spójrz, jego Bóg
wywiódł z twego ciała, spójrz na ozdobę tronu twej
ziemi, ciesz się, i raduj się! Razem z nim zobacz swoją
synową Irenę. Zobacz wnuki swoje i prawnuki, jak
cieszą się zdrowiem, jak są chronieni boską opieką
[...], jak wychwalają Chrystusa, jak oddają mu po-
kłon [...]. Szczególnie pomódl się za swego syna,
pobożnego władcę naszego Jerzego [...], [aby] mógł
wraz z tobą stać przed tronem Boga Wszechmogą-
cego i przyjąć od niego koronę niebieskiej chwały”49
[tłum. M.S.-R.]. Trudno oprzeć się wrażeniu, iż Hi-
larion, wygłaszając te słowa publicznie — jak się
przyjmuje — podczas liturgii 15 lipca 1050 roku,
wskazywał wiernym, zgromadzonym w soborze So-
fijskim, nie tylko książęcą rodzinę, lecz może przede
wszystkim monumentalną kompozycję fundacyjną,
rozciągającą się poniżej empory książęcej, która nie-
mal dosłownie unaoczniała wygłaszane słowa. Escha-
tologiczną wymowę tej kompozycji podkreśla jej
usytuowanie na ścianie zachodniej, gdzie zwykle
pierwotnego, Biuletyn Historii Sztuki 30: 1968, s. 3—29; B. H.
Jla3apeB, Tpynnoebiu nopmpem ceMeucmea flpocAaea [w:]
B. H. Jla3apeB, PyccKan cpedHeeeKoeaH ołcueonucb. Cmambu
u uccjiedosamin, MocKBa 1970, s. 25—54; Bbicoukhh,
CeemcKue eppecKU,..., szczególnie s. 64—112.
49 Oryginalny tekst w: AńbManax óuÓAUoepuAa, t. 26, red.
E. H. OceTpoB, MocKBa 1989, s. 154—207.
173
żań, B. Kurbis przekonująco stwierdza, że choć Mo-
dlitewnik Gertrudy jest „zabytkiem dużej klasy”, to
jednak nie ma charakteru oryginalnego dzieła au-
torstwa samej Gertrudy, która „zdaje się poddawać
w zupełności kierownictwu duchowemu swojego
kapelana i spowiednika”45. Celne spostrzeżenie Au-
torki, że jego powstaniu nie przyświecały polityczne
cele, lecz dążenie do pogłębienia religijności, skłania
do sformułowania kilku myśli na temat treści XI-
wiecznych miniatur Gertrudy.
Tylko jedna spośród pięciu miniatur Gertrudy
jest bezpośrednio powiązana z łacińskim tekstem —
Modlitwa do św. Piotra (fol. 5v). Można więc zało-
żyć, że o wyborze tematów zobrazowanych w mi-
niaturach zadecydowały inne względy ideowe, a ich
rozpoznanie możliwe jest jedynie poprzez analizę
ikonograficzną. Wszelako już wstępne rozpoznanie
tematów tych miniatur pozwala wyróżnić dwa
główne wątki ideowe: książęco-rodowy i religijny.
Na pierwszy składają się dwie miniatury: Modlitwa
do św. Piotra oraz Koronacja Jaropelka i Kunegmidy, na
drugi zaś trzy: Boże Narodzenie, Ukrzyżowanie
i Matka Boska z Dzieciątkiem.
Miniatury: Modlitwa do św. Piotra oraz Koronacja
Jaropelka i Kunegundy przedstawiają zgodny ze śre-
dniowieczną antropologią wizerunek władcy poboż-
nego, który poprzez modlitwę zmierza ku zbawieniu.
Z tym uniwersalnym przesłaniem łączy się wątek
książęco-rodowy, wyraźnie zaznaczony obecnością
żony i księżnej-matki46. Gertruda, główna penitent-
ka w modlitwach, w obrazie usuwa się jakby w cień,
kornie przypadając do stóp św. Piotra. Na planie
pierwszym pozostawia sprawiedliwego Jaropelka,
godnego otrzymania z rąk Chrystusa korony „nie-
bieskiej chwały”, tak bowiem nie w perspektywie po-
litycznej, lecz eschatologicznej należy rozpatrywać
scenę Koronacji. Upoważnia do tego kilka przesłanek.
W ikonografii wczesnochrześcijańskiej formuła
wieńczenia (łac. coronatio) osób świeckich, uznana za
przejaw idolatrii, ustąpiła dwóm podobnym formal-
nie obrazom: Chrystusa wieńczonego przez Prawicę
Bożą (łac. Christus coronatuś) i Chrystusa wieńczącego
męczenników (łac. Christus coronator). Przedstawie-
nie Chrystusa wieńczącego cesarzy bizantyńskich w
45 Podobnie Kurbis, analizując treść modlitw Gertrudy, zwró-
ciła uwagę, że jest to w istocie modlitewnik rodzinny; zob. Mo-
dlitwy (2002), s. 94.
46 Tamże, s. 80.
47 Zob. Walter, The Iconographical Sources..., s. 187—188.
48 Kompozycję fundacyjną szczegółowo omawiają: A. Pop-
p e, Kompozycja fundacyjna Sofii Kijowskiej. W poszukiwaniu układu
sztuce średniobizantyńskiej jest przede wszystkim
wizualizacją cesarskiego epitetu theosteptos, tj. do-
słownie: „wieńczony przez Boga”47.
Kolejna przesłanka wynika z interpretacji kom-
pozycji fundacyjnej w kijowskim soborze Sofijskim
zestawionej z przekazem Hilariona, kijowskiego
metropolity, w Pochwale Włodzimierza. Pierwotne
malowidło, rozciągające się w najniższym pasie za-
chodniej ściany nawy i przechodzące częściowo na
ściany północną i południową, dziś zachowane frag-
mentarycznie, ukazywało pośrodku tronującego
Chrystusa, ku któremu podążał z lewej strony ksią-
żę Jarosław prezentujący model świątyni, a za nim
synowie uszeregowani według starszeństwa, z pra-
wej zaś — żona Jarosława, księżna Irena-Ingigerda
z córkami (il. 5). Malowidło powstało albo około roku
1037, albo nieco później, około lat czterdziestych48.
W Pochwale Włodzimierza Hilarion napisał: „Ty
z babką swą Olgą przyniosłeś krzyż z Nowego Jeru-
salem, grodu Konstantyna, i postawiwszy go w ca-
łej swej ziemi, umocniłeś wiarę [...]. Jego [tj. Jaro-
sława] uczynił Bóg następcą twym [Włodzimierzu],
twego panowania. On [tj. Jarosław] wzniósł dom
boży ogromny Świętej Mądrości Jego, [...] i upiększył
go wszelkimi ozdobami [...]. Wstań [Włodzimierzu],
spójrz na dziecię swoje Jerzego! [...] Spójrz, jego Bóg
wywiódł z twego ciała, spójrz na ozdobę tronu twej
ziemi, ciesz się, i raduj się! Razem z nim zobacz swoją
synową Irenę. Zobacz wnuki swoje i prawnuki, jak
cieszą się zdrowiem, jak są chronieni boską opieką
[...], jak wychwalają Chrystusa, jak oddają mu po-
kłon [...]. Szczególnie pomódl się za swego syna,
pobożnego władcę naszego Jerzego [...], [aby] mógł
wraz z tobą stać przed tronem Boga Wszechmogą-
cego i przyjąć od niego koronę niebieskiej chwały”49
[tłum. M.S.-R.]. Trudno oprzeć się wrażeniu, iż Hi-
larion, wygłaszając te słowa publicznie — jak się
przyjmuje — podczas liturgii 15 lipca 1050 roku,
wskazywał wiernym, zgromadzonym w soborze So-
fijskim, nie tylko książęcą rodzinę, lecz może przede
wszystkim monumentalną kompozycję fundacyjną,
rozciągającą się poniżej empory książęcej, która nie-
mal dosłownie unaoczniała wygłaszane słowa. Escha-
tologiczną wymowę tej kompozycji podkreśla jej
usytuowanie na ścianie zachodniej, gdzie zwykle
pierwotnego, Biuletyn Historii Sztuki 30: 1968, s. 3—29; B. H.
Jla3apeB, Tpynnoebiu nopmpem ceMeucmea flpocAaea [w:]
B. H. Jla3apeB, PyccKan cpedHeeeKoeaH ołcueonucb. Cmambu
u uccjiedosamin, MocKBa 1970, s. 25—54; Bbicoukhh,
CeemcKue eppecKU,..., szczególnie s. 64—112.
49 Oryginalny tekst w: AńbManax óuÓAUoepuAa, t. 26, red.
E. H. OceTpoB, MocKBa 1989, s. 154—207.
173