DOI Artikel:
Krasny, Piotr: "Res quibus superna Hierusalem ab Ecclesia in terris peregrinante collitur" Nauka Św. Roberta Bellarmina o roli dzieł szutki w Życiu Kościoła
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20622#0069
„czystej” estetyki i nie miała żadnych kontrreforma-
cyjnych i apologetycznych konotacji. Okazuje się
jednak, że Paleotti, Baronio, Antonio Bossio, Fryderyk
Boromeusz i wielu innych pisarzy katolickich doby
potrydenckiej uważało, iż realistyczna forma dzieła
wzmaga u widza przekonanie o prawdziwości jego
treści. Taka postawa pozwalała na przełamywanie
tradycyjnych kanonów estetycznych w imię wyż-
szych wartości, mianowicie jednoczenia wiernych
w prawdziwym Kościele i przekazywania im praw-
dziwej nauki chrześcijańskiej139.
Należy podkreślić, iż Bellarmin nie próbował
przekonać swoich adwersarzy, że Bóg potrzebuje
wspaniałego kultu zewnętrznego i znajduje upodo-
banie w bogactwie dedykowanych mu dzieł sztuki.
Jezuicki teolog głosił wyłącznie, idąc za nauką
Soboru Trydenckiego, że taki kult potrzebny jest
wiernym, aby mogli przybliżyć się do tajemnic
niepojętych w porządku stworzenia. Za zasadnicze
kryterium oceny dzieła sztuki sakralnej uważał zatem
sposób jego oddziaływania na widzów, co wyraził
w szczególnie czytelny sposób w rozważaniach
0 odróżnianiu prawdziwych wizerunków od bał-
wanów. Wydaje się więc, że św. Robert zerwał zde-
cydowanie z klasyczną teorią sztuki, poszukującą
idealnych, absolutnych zasad140, zwracając się w
stronę swoistej „teorii percepcji” poszczególnych wy-
139 Jones, o.c., s. 168—169, Kruger, o.c., s. 190-204.
140 J. B i a ł o s t o c k i, G.P. Belloriego idea malarza, rzeźbiarza
1 architekta: manifest barokowego klasycyzmu [w:] Tenże, Sztuka
i myśl humanistyczna..., s. 66-76.
tworów artystów przez nomo ąiialunąite. Szczególnie
nowatorski charakter miały — jak sądzę — fragmenty
De ascensione mentis in Deum, w których analizował
psychologiczne aspekty podziwiania piękna dzieła
sztuki i starał się odpowiednio ukierunkować za-
chwyt towarzyszący owemu doświadczeniu.
Jest niemal pewne, że „nowoczesne” aspekty bel-
larminowskiej doktryny artystycznej były wyłącznie
wtórnym rezultatem dążenia do ścisłego podpo-
rządkowania sztuki duszpasterskiej misji Kościoła.
Bellarmin jak i inni czołowi pisarze i działacze kontr-
reformacyjni, wiedział bowiem, że w celu zachowa-
nia i odzyskania wiernych nie wystarczy ich tylko
pouczać, ale trzeba też przekonywać, „nalegając
w porę i nie w porę” (2 Tm 4, 2). W pracy duszpa-
sterskiej należy więc porzucić wszystkie uogólnione
wyobrażenia o idealnym człowieku, poznać jak naj-
lepiej konkretnych wiernych i dostosować charakter
nauczania do ich osobowości. Taka zamiana doktry-
nerskiej uniwersalnej antropologii renesansowej na
pluralistyczną antropologię „naturalną” sprawiła
— jak stwierdził Wolfgang Reinhard — że kontrre-
formacja odegrała zasadniczą rolę w modernizacji
kultury europejskiej141. Można zatem przyjąć, że
wypowiedzi Roberta Bellarmina stanowią wyrazisty
przejaw modernizującego wpływu kontrreformacji
na dzieje teorii sztuki.
141 W. Reinhard, Gegenreformation ais Modernisierung?
Prolegomena zu einer Theorie des konfessionellen Zeitalters, Archiv
fur Reformationsgeschichte, 68: 1977, s. 226-252.
“ReS QUIBUS SUPERNA HlERUSALEM AB EcCLESIA IN TERRIS PEREGRINANTE COLLITUR”.
The Teachings of St Robert Bellarmine on the Role of Artworks in the Life of the Church
St Robert Bellarmine (1542—1621) was one of the most
outstanding personalities engaged in the post-Tridentine reform
of the Catholic Church. He was an eminent Jesuit theologian
lecturing at Leuven University and in the Collegium Romanum.
Later, after having been elevated to the rank of Cardinal, he
acted as a consultant of a few successive popes and guarded
the purity of the Christian doctrine. Among his numerous
writings, devoted mostly to the defence of the Catholic Church
against the accusations of the Protestants, the top position is
held by the four-volume Disputationes de controuersiis christianae
fidei (1586—1593). This work contains comprehensive chap-
ters that justify the validity of the cult of images and discuss
the principles of shaping and decorating Christian temples, as
well as numerous remarks on sacral art scattered across other
chapters. Important statements in defence of the splendour in
the decor Domus Dei appear also in his book Conciones habitae
Louanii (1617), while the shorter ascetic work De ascentione
mentis in Deum per scalas rerum creatarum (1615) points to the
contemplation of the beauty of artworks, among various paths
leading to the experience of God’s attributes, and contains
a fervent approval of realism in painting.
Despite so numerous and detailed comments on artistic sub-
jects, Bellarmine has not, as a rule, been mentioned among the
codifiers of the Counter-Reformation theory of art, which may
stem from the fact that he did not publish any work exclusively
devoted to this issue. It is worth remembering, however, that
in the 17th century Bellarmine’s books saw a great number of
editions and became the most widely read Catholic theological
positions of the Counter-Reformation and so in what concerns
popularity and availability, they decidedly outdistanced the
63
cyjnych i apologetycznych konotacji. Okazuje się
jednak, że Paleotti, Baronio, Antonio Bossio, Fryderyk
Boromeusz i wielu innych pisarzy katolickich doby
potrydenckiej uważało, iż realistyczna forma dzieła
wzmaga u widza przekonanie o prawdziwości jego
treści. Taka postawa pozwalała na przełamywanie
tradycyjnych kanonów estetycznych w imię wyż-
szych wartości, mianowicie jednoczenia wiernych
w prawdziwym Kościele i przekazywania im praw-
dziwej nauki chrześcijańskiej139.
Należy podkreślić, iż Bellarmin nie próbował
przekonać swoich adwersarzy, że Bóg potrzebuje
wspaniałego kultu zewnętrznego i znajduje upodo-
banie w bogactwie dedykowanych mu dzieł sztuki.
Jezuicki teolog głosił wyłącznie, idąc za nauką
Soboru Trydenckiego, że taki kult potrzebny jest
wiernym, aby mogli przybliżyć się do tajemnic
niepojętych w porządku stworzenia. Za zasadnicze
kryterium oceny dzieła sztuki sakralnej uważał zatem
sposób jego oddziaływania na widzów, co wyraził
w szczególnie czytelny sposób w rozważaniach
0 odróżnianiu prawdziwych wizerunków od bał-
wanów. Wydaje się więc, że św. Robert zerwał zde-
cydowanie z klasyczną teorią sztuki, poszukującą
idealnych, absolutnych zasad140, zwracając się w
stronę swoistej „teorii percepcji” poszczególnych wy-
139 Jones, o.c., s. 168—169, Kruger, o.c., s. 190-204.
140 J. B i a ł o s t o c k i, G.P. Belloriego idea malarza, rzeźbiarza
1 architekta: manifest barokowego klasycyzmu [w:] Tenże, Sztuka
i myśl humanistyczna..., s. 66-76.
tworów artystów przez nomo ąiialunąite. Szczególnie
nowatorski charakter miały — jak sądzę — fragmenty
De ascensione mentis in Deum, w których analizował
psychologiczne aspekty podziwiania piękna dzieła
sztuki i starał się odpowiednio ukierunkować za-
chwyt towarzyszący owemu doświadczeniu.
Jest niemal pewne, że „nowoczesne” aspekty bel-
larminowskiej doktryny artystycznej były wyłącznie
wtórnym rezultatem dążenia do ścisłego podpo-
rządkowania sztuki duszpasterskiej misji Kościoła.
Bellarmin jak i inni czołowi pisarze i działacze kontr-
reformacyjni, wiedział bowiem, że w celu zachowa-
nia i odzyskania wiernych nie wystarczy ich tylko
pouczać, ale trzeba też przekonywać, „nalegając
w porę i nie w porę” (2 Tm 4, 2). W pracy duszpa-
sterskiej należy więc porzucić wszystkie uogólnione
wyobrażenia o idealnym człowieku, poznać jak naj-
lepiej konkretnych wiernych i dostosować charakter
nauczania do ich osobowości. Taka zamiana doktry-
nerskiej uniwersalnej antropologii renesansowej na
pluralistyczną antropologię „naturalną” sprawiła
— jak stwierdził Wolfgang Reinhard — że kontrre-
formacja odegrała zasadniczą rolę w modernizacji
kultury europejskiej141. Można zatem przyjąć, że
wypowiedzi Roberta Bellarmina stanowią wyrazisty
przejaw modernizującego wpływu kontrreformacji
na dzieje teorii sztuki.
141 W. Reinhard, Gegenreformation ais Modernisierung?
Prolegomena zu einer Theorie des konfessionellen Zeitalters, Archiv
fur Reformationsgeschichte, 68: 1977, s. 226-252.
“ReS QUIBUS SUPERNA HlERUSALEM AB EcCLESIA IN TERRIS PEREGRINANTE COLLITUR”.
The Teachings of St Robert Bellarmine on the Role of Artworks in the Life of the Church
St Robert Bellarmine (1542—1621) was one of the most
outstanding personalities engaged in the post-Tridentine reform
of the Catholic Church. He was an eminent Jesuit theologian
lecturing at Leuven University and in the Collegium Romanum.
Later, after having been elevated to the rank of Cardinal, he
acted as a consultant of a few successive popes and guarded
the purity of the Christian doctrine. Among his numerous
writings, devoted mostly to the defence of the Catholic Church
against the accusations of the Protestants, the top position is
held by the four-volume Disputationes de controuersiis christianae
fidei (1586—1593). This work contains comprehensive chap-
ters that justify the validity of the cult of images and discuss
the principles of shaping and decorating Christian temples, as
well as numerous remarks on sacral art scattered across other
chapters. Important statements in defence of the splendour in
the decor Domus Dei appear also in his book Conciones habitae
Louanii (1617), while the shorter ascetic work De ascentione
mentis in Deum per scalas rerum creatarum (1615) points to the
contemplation of the beauty of artworks, among various paths
leading to the experience of God’s attributes, and contains
a fervent approval of realism in painting.
Despite so numerous and detailed comments on artistic sub-
jects, Bellarmine has not, as a rule, been mentioned among the
codifiers of the Counter-Reformation theory of art, which may
stem from the fact that he did not publish any work exclusively
devoted to this issue. It is worth remembering, however, that
in the 17th century Bellarmine’s books saw a great number of
editions and became the most widely read Catholic theological
positions of the Counter-Reformation and so in what concerns
popularity and availability, they decidedly outdistanced the
63