DOI Artikel:
Śnieżyńska-Stolot, Ewa: Metody badania dekoracji średniowiecznych psałterzy
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20622#0101
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 11: 2007
PL ISSN 0071-6723
Polemiki
Ewa Śniezyńska-Stolot
Metody badania dekoracji średniowiecznych psałterzy
Na marginesie artykułu Joanny Ziętkiewicz-Kotz, Cykl Dawida we luczesnogotyckich
modlitewnikach franko-flamandzkich (1240-1320), Folia Historiae Artium S.N. 10: 2005, s. 35-57
Punktem wyjścia do powyższych rozważań jest
dyskusja Joanny Ziętkiewicz-Kotz z poglądami
Gunthera Haseloffa, który zajmując się ilustracjami
w trzynastowiecznych psałterzach z terenu Anglii,
Francji i Niderlandów, oparł się na współzależności
między rozmieszczeniem inicjałów a podziałem psal-
mów według godzin kanonicznych1. Ziętkiewicz-
Kotz wychodząc od przedstawień w inicjale psalmu
51, w różnych psałterzach franko-flamadzkich,
stwierdza, że Haseloff zbyt małą wagę przywiązywał
do zagadnienia ikonografii w inicjałach psalmów
i sądzi, że ikonografia inicjałów może wskazywać na
obszar, w którym powstał badany rękopis. Wyjaśnie-
nia wizerunków w inicjałach szuka w treści samego
psalmu, odwołując się także do „scholastycznej
egzegezy psalmów” (s. 55). Ponieważ widzi bliskie
związki między ikonografią w inicjałach psałterzy
franko-flamdzkich i paryskich, to stwierdza, że
wypracowanie tej ikonografii nastąpiło w uniwer-
syteckim środowisku paryskim2.
Artykuł Ziętkiewicz-Kotz zmusza czytelnika
do szerszej dyskusji, czyli do postawienia pytań
o metody badania dekoracji rękopisów liturgicznych,
zwłaszcza psałterzy i godzinek.
(1) Czy można w badaniach nad rękopisami
liturgicznym pominąć współzależność dekoracji i
1 G. Haseloff, Die Psalterillustration im 13■ Jabrhundert.
Studien zur Geschichte der Buchmalerei in England, Frankreich und
dem Niederlanden, Kieł 1938, s. 6.
2 Haseloff (o.c., s. 75) sądzi, że ilustracje w psałterzach
niderlandzkich zdecydowanie różnią się od francuskich.
3 M. Carruthers, The Book of Memory: A Study of Memory
in Medieval Culture, Cambridge 1990, s. 92—93, s. 242—257;
Ch. Jakobi-Mirwald, Text — Buchstahe — Bi Id. Studien zur
funkcji rękopisu, tak z punktu widzenia liturgii jak
i mnemotechniki3, a dotyczy to zarówno rękopi-
sów, którymi posługiwano się w zgromadzeniach
zakonnych, jak i tych, które były własnością ludzi
świeckich. Nieszczęśliwie użyte określenie „świecka
pobożność” (s. 35) na dewocję prywatną sugeruje, że
właściciele i właścicielki średniowiecznych psałterzy
nie uwzględniali w czasie odmawiania lub śpiewania
psalmów zasady godzin kanonicznych.
(2) Czy można pominąć proces wykonywania de-
koracji rękopisów, a więc rozpatrywać przedstawienia
w inicjałach jako osobne sceny bez uwzględnienia
dekoracji całej karty, w tym także przedstawień na
marginesach oraz podstawowego założenia z za-
kresu mnemotechniki, że malowanie i pisanie to te
same czynności, a różnica wynika z zastosowanych
środków4.
(3) W końcu ostatnie najważniejsze pytanie: czy
można, odczytując ikonografię, odwoływać się do
tekstów, nawet współczesnych, bez uwzględnienia
tradycji wizualnej.
Stoję na stanowisku, że Haseloff posłużył się
metodą zaakceptowaną przez badaczy średniowiecz-
nych psałterzy, a ustalenie podziału psałterza według
przyjętego przez kościoły chrześcijańskie podziału
na godziny kanoniczne stanowi punkt wyjścia
historisierten Initiale um 8. und 9. Jabrhundert, Berlin 1998,
s. 136-142.
4 Carruthers, o.c., s. 222, 241, 259. Gilbert Crispin
Opat w Westminster na przełomie w. XI i XII pisał: „Tak jak
litery to kształty i znaki słów mówionych, tak obrazy istnieją
jak wizerunki i znaki tekstu pisanego”, a Carruthers (s. 226)
dodaje, że „dekoracja rękopisu jest częścią painture języka,
tworzenia mnemotechnicznych imagines, słów-obrazów”.
95
Seria Nowa, t. 11: 2007
PL ISSN 0071-6723
Polemiki
Ewa Śniezyńska-Stolot
Metody badania dekoracji średniowiecznych psałterzy
Na marginesie artykułu Joanny Ziętkiewicz-Kotz, Cykl Dawida we luczesnogotyckich
modlitewnikach franko-flamandzkich (1240-1320), Folia Historiae Artium S.N. 10: 2005, s. 35-57
Punktem wyjścia do powyższych rozważań jest
dyskusja Joanny Ziętkiewicz-Kotz z poglądami
Gunthera Haseloffa, który zajmując się ilustracjami
w trzynastowiecznych psałterzach z terenu Anglii,
Francji i Niderlandów, oparł się na współzależności
między rozmieszczeniem inicjałów a podziałem psal-
mów według godzin kanonicznych1. Ziętkiewicz-
Kotz wychodząc od przedstawień w inicjale psalmu
51, w różnych psałterzach franko-flamadzkich,
stwierdza, że Haseloff zbyt małą wagę przywiązywał
do zagadnienia ikonografii w inicjałach psalmów
i sądzi, że ikonografia inicjałów może wskazywać na
obszar, w którym powstał badany rękopis. Wyjaśnie-
nia wizerunków w inicjałach szuka w treści samego
psalmu, odwołując się także do „scholastycznej
egzegezy psalmów” (s. 55). Ponieważ widzi bliskie
związki między ikonografią w inicjałach psałterzy
franko-flamdzkich i paryskich, to stwierdza, że
wypracowanie tej ikonografii nastąpiło w uniwer-
syteckim środowisku paryskim2.
Artykuł Ziętkiewicz-Kotz zmusza czytelnika
do szerszej dyskusji, czyli do postawienia pytań
o metody badania dekoracji rękopisów liturgicznych,
zwłaszcza psałterzy i godzinek.
(1) Czy można w badaniach nad rękopisami
liturgicznym pominąć współzależność dekoracji i
1 G. Haseloff, Die Psalterillustration im 13■ Jabrhundert.
Studien zur Geschichte der Buchmalerei in England, Frankreich und
dem Niederlanden, Kieł 1938, s. 6.
2 Haseloff (o.c., s. 75) sądzi, że ilustracje w psałterzach
niderlandzkich zdecydowanie różnią się od francuskich.
3 M. Carruthers, The Book of Memory: A Study of Memory
in Medieval Culture, Cambridge 1990, s. 92—93, s. 242—257;
Ch. Jakobi-Mirwald, Text — Buchstahe — Bi Id. Studien zur
funkcji rękopisu, tak z punktu widzenia liturgii jak
i mnemotechniki3, a dotyczy to zarówno rękopi-
sów, którymi posługiwano się w zgromadzeniach
zakonnych, jak i tych, które były własnością ludzi
świeckich. Nieszczęśliwie użyte określenie „świecka
pobożność” (s. 35) na dewocję prywatną sugeruje, że
właściciele i właścicielki średniowiecznych psałterzy
nie uwzględniali w czasie odmawiania lub śpiewania
psalmów zasady godzin kanonicznych.
(2) Czy można pominąć proces wykonywania de-
koracji rękopisów, a więc rozpatrywać przedstawienia
w inicjałach jako osobne sceny bez uwzględnienia
dekoracji całej karty, w tym także przedstawień na
marginesach oraz podstawowego założenia z za-
kresu mnemotechniki, że malowanie i pisanie to te
same czynności, a różnica wynika z zastosowanych
środków4.
(3) W końcu ostatnie najważniejsze pytanie: czy
można, odczytując ikonografię, odwoływać się do
tekstów, nawet współczesnych, bez uwzględnienia
tradycji wizualnej.
Stoję na stanowisku, że Haseloff posłużył się
metodą zaakceptowaną przez badaczy średniowiecz-
nych psałterzy, a ustalenie podziału psałterza według
przyjętego przez kościoły chrześcijańskie podziału
na godziny kanoniczne stanowi punkt wyjścia
historisierten Initiale um 8. und 9. Jabrhundert, Berlin 1998,
s. 136-142.
4 Carruthers, o.c., s. 222, 241, 259. Gilbert Crispin
Opat w Westminster na przełomie w. XI i XII pisał: „Tak jak
litery to kształty i znaki słów mówionych, tak obrazy istnieją
jak wizerunki i znaki tekstu pisanego”, a Carruthers (s. 226)
dodaje, że „dekoracja rękopisu jest częścią painture języka,
tworzenia mnemotechnicznych imagines, słów-obrazów”.
95