DOI Artikel:
Ziętkiewicz-Kotz, Joanna: "Jak przekonać astrologów...?": w odpowiedzi Ewie Śnieżyńskiej-Stolot
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20622#0112
i prognostykowej przekonując, że do psałterza
wprowadzono je w celach mnemotechnicznych (s.
100). Zapewne ze względu na syntetyczny charakter
polemiki, Autorka ogranicza swą analizę do kilku
wybranych scen; nie dowiadujemy się zatem, jakie
znaczenie przypisuje pozostałym przedstawieniom
cyklu. Kim jest na przykład król grający na harfie
w psalmie 1? Ów popularny wizerunek Dawida —
króla, proroka i psalmisty — zdobi niemal każdy fron-
tispis psałterzy z Dawidowym cyklem. Jak odczytać
wyobrażenie w psalmie 97 („Śpiewajcie Panu pieśń
nową”) z duchownymi śpiewającymi z rozłożonej na
pulpicie księgi? Czy w przedstawieniu Trójcy Świętej
ilustrującej psalm 109 („Rzekł Pan Panu memu:
«Siądź po prawicy mojej»”) dostrzec wypada trzy
Osoby Boskie, czy raczej któryś z gwiazdozbiorów?
W przekonaniu Polemistki wizerunki planet deka-
nicznych i stopni zodiaku w inicjałach miały także
służyć ustaleniu czasu odmawiania danego psalmu
(s. 99). Czy naprawdę użytkownicy psałterzy mieli
potrzebę przeprowadzania takich wyliczeń, skoro w
XIII-wiecznej Francji psalmy odmawiano o stałych,
ściśle określonych porach, według powszechnie
przyjętego systemu?12
E. Śnieżyńska-Stolot zarzuca mi, że swoje inter-
pretacje opieram na „zestawianiu przypadkowych
tekstów” (.Polemika, s. 98). Trudno mi zgodzić się
z tym zarzutem zważywszy, że moje odwołania
dotyczą niemal wyłącznie samej Księgi Psalmów
i objaśniających jej sens średniowiecznych komen-
tarzy egzegetycznych. Czy można zaprzeczyć ich
relewancji dla psałterzowej ikonografii? Teksty te,
które w mojej opinii stanowić powinny pierwszorzęd-
ny punkt odniesienia w badaniach dekoracji śred-
niowiecznych psałterzy, w rozważaniach Polemistki
nie zasłużyły na słowo wzmianki. Przypomnijmy
tymczasem, że analizowanie i objaśnianie Pisma
12 Zgodnie z wymogami codziennej liturgii kleru, obo-
wiązanego do odmawiania całego psałterza w rytmie tygo-
dniowym, psalmy rozłożono na poszczególne dni tygodnia
i podzielono na godziny kanoniczne. Stosownie do owego
podziału, zwanego liturgicznym (obowiązującego także we
Francji), dekorację otrzymał pierwszy z psalmów odmawia-
nych codziennie ad matutinum (będącym pierwszą godziną
kanoniczną) oraz ten rozpoczynający niedzielne nieszpory.
Inicjały pełniły zatem funkcję swoistych zakładek w tekście
psałterza, wyróżniających psalmy rozpoczynające codzienną,
obowiązkową porcję tekstu. Najpełniejszym opracowaniem
zagadnień związanych z psałterzami średniowiecznymi, ich
tekstem, dekoracją i użytkiem liturgicznym pozostaje klasycz-
ne już studium — Victor L e r o q u ais, Les Psautiers manuscrits
latins des bibliothequ.es publiąues de France, Macon 1940—41.
Na temat rozwoju oficjum brewiarzowego zob. P. Sal mon,
L’office divin. Histoire de la formation du Breviaire, Paris 1959.
stanowiło fundament średniowiecznej nauki, psałterz
zaś, jako podstawowa księga chrześcijańskiej liturgii,
należał do najczęściej studiowanych tekstów biblij-
nych. Owocem owych studiów są liczne komentarze
i glosy do jego tekstu, sporządzane w ciągu stuleci
przez czołowych egzegetów i pisarzy kościelnych, od
Hieronima, Augustyna, Kasjodora, przez Anzelma
z Laon i Honoriusza Augustodunensis, po Piotra
Lombarda i Tomasza z Akwinu, by wymienić kilku
najważniejszych.
Od epoki antycznej począwszy, poprzez cały okres
średniowiecza, psałterz zdobiono dekoracją malar-
ską. Ogromna wartość owej dekoracji przejawia się
w obrazowaniu dosłownym, które nierzadko przyj-
muje formę prawdziwej egzegezy wizualnej tekstu
psalmów13. W dojrzałym średniowieczu odrodzenie
psałterzowej ilustracji dosłownej dokonuje się za
sprawą masowo kopiowanych psałterzy głosowa-
nych14. Księga Psalmów, która w wiekach XII i XIII
staje się powszechnym przedmiotem hermeneutycz-
nych studiów, otwiera szerokie pole poszukiwań dla
iluminatorów. Wyposażone w objaśnienia egzempla-
rze otrzymują cykl obrazkowych inicjałów, których
ikonografia niejednokrotnie zaczerpnięta zostaje
z glosatur towarzyszących tekstowi głównemu15.
Wraz ze standardyzacją produkcji psałterzy, która
dokonuje się z czasem w paryskich szkołach, program
ideowy wyobrażeń w inicjałach ulega ujednolice-
niu: zarówno w kodeksach głosowanych, jak i tych
przeznaczonych do prywatnej dewocji, przybiera
on formę znanego nam cyklu Dawida, przedmiotu
niniejszych rozważań.
Negowany przez E. Śnieżyńską-Stolot związek
pomiędzy ikonografią psałterzową a tekstem i egze-
gezą psalmów ma bogatą literaturę naukową. Do-
strzeżony już w pracach badaczy XIX-wiecznych (A.
Goldschmidt, J. J. Tikkanen, S. Berger), analizowany
13 Znakomity przykład takiego obrazowania oferują karo-
lińskie Psałterze Utrechcki i Sztuttgarcki, zdobione dekoracją
integralną (tzn. taką, w której każdy psalm jest iluminowany).
Tabele iluminacji obu kodeksów (i trzynastu dalszych psał-
terzy wschodnich i zachodnich) w zestawieniu z odnośnymi
passusami tekstu znajdziemy w pracy S. Dufrenne, Tableaux
synoptiąues de 15 psautiers medievaux a illustrations integrales issues
du texte, Paris 1978.
14 Największą popularnością cieszyła się oparta na egzege-
zie patrystycznej glosa Piotra Lombarda, wczesnego scholasty-
ka i biskupa paryskiego, która wkrótce zastąpiła w szkołach
wszystkie wcześniejsze komentarze.
15 Na ten temat zwłaszcza S. Wittekind, Kommentar
mit Bildern. Zur Ausstattung mittelalterlicher Psalmenkommen-
tare, Frankfurt—Berlin—New York 1994 oraz E. Peterson,
Scholastic Hermeneutics in Historiated Initials of 13th-Century
French Psalters [w:] The llluminated Psalter. Studies in the Content,
106
wprowadzono je w celach mnemotechnicznych (s.
100). Zapewne ze względu na syntetyczny charakter
polemiki, Autorka ogranicza swą analizę do kilku
wybranych scen; nie dowiadujemy się zatem, jakie
znaczenie przypisuje pozostałym przedstawieniom
cyklu. Kim jest na przykład król grający na harfie
w psalmie 1? Ów popularny wizerunek Dawida —
króla, proroka i psalmisty — zdobi niemal każdy fron-
tispis psałterzy z Dawidowym cyklem. Jak odczytać
wyobrażenie w psalmie 97 („Śpiewajcie Panu pieśń
nową”) z duchownymi śpiewającymi z rozłożonej na
pulpicie księgi? Czy w przedstawieniu Trójcy Świętej
ilustrującej psalm 109 („Rzekł Pan Panu memu:
«Siądź po prawicy mojej»”) dostrzec wypada trzy
Osoby Boskie, czy raczej któryś z gwiazdozbiorów?
W przekonaniu Polemistki wizerunki planet deka-
nicznych i stopni zodiaku w inicjałach miały także
służyć ustaleniu czasu odmawiania danego psalmu
(s. 99). Czy naprawdę użytkownicy psałterzy mieli
potrzebę przeprowadzania takich wyliczeń, skoro w
XIII-wiecznej Francji psalmy odmawiano o stałych,
ściśle określonych porach, według powszechnie
przyjętego systemu?12
E. Śnieżyńska-Stolot zarzuca mi, że swoje inter-
pretacje opieram na „zestawianiu przypadkowych
tekstów” (.Polemika, s. 98). Trudno mi zgodzić się
z tym zarzutem zważywszy, że moje odwołania
dotyczą niemal wyłącznie samej Księgi Psalmów
i objaśniających jej sens średniowiecznych komen-
tarzy egzegetycznych. Czy można zaprzeczyć ich
relewancji dla psałterzowej ikonografii? Teksty te,
które w mojej opinii stanowić powinny pierwszorzęd-
ny punkt odniesienia w badaniach dekoracji śred-
niowiecznych psałterzy, w rozważaniach Polemistki
nie zasłużyły na słowo wzmianki. Przypomnijmy
tymczasem, że analizowanie i objaśnianie Pisma
12 Zgodnie z wymogami codziennej liturgii kleru, obo-
wiązanego do odmawiania całego psałterza w rytmie tygo-
dniowym, psalmy rozłożono na poszczególne dni tygodnia
i podzielono na godziny kanoniczne. Stosownie do owego
podziału, zwanego liturgicznym (obowiązującego także we
Francji), dekorację otrzymał pierwszy z psalmów odmawia-
nych codziennie ad matutinum (będącym pierwszą godziną
kanoniczną) oraz ten rozpoczynający niedzielne nieszpory.
Inicjały pełniły zatem funkcję swoistych zakładek w tekście
psałterza, wyróżniających psalmy rozpoczynające codzienną,
obowiązkową porcję tekstu. Najpełniejszym opracowaniem
zagadnień związanych z psałterzami średniowiecznymi, ich
tekstem, dekoracją i użytkiem liturgicznym pozostaje klasycz-
ne już studium — Victor L e r o q u ais, Les Psautiers manuscrits
latins des bibliothequ.es publiąues de France, Macon 1940—41.
Na temat rozwoju oficjum brewiarzowego zob. P. Sal mon,
L’office divin. Histoire de la formation du Breviaire, Paris 1959.
stanowiło fundament średniowiecznej nauki, psałterz
zaś, jako podstawowa księga chrześcijańskiej liturgii,
należał do najczęściej studiowanych tekstów biblij-
nych. Owocem owych studiów są liczne komentarze
i glosy do jego tekstu, sporządzane w ciągu stuleci
przez czołowych egzegetów i pisarzy kościelnych, od
Hieronima, Augustyna, Kasjodora, przez Anzelma
z Laon i Honoriusza Augustodunensis, po Piotra
Lombarda i Tomasza z Akwinu, by wymienić kilku
najważniejszych.
Od epoki antycznej począwszy, poprzez cały okres
średniowiecza, psałterz zdobiono dekoracją malar-
ską. Ogromna wartość owej dekoracji przejawia się
w obrazowaniu dosłownym, które nierzadko przyj-
muje formę prawdziwej egzegezy wizualnej tekstu
psalmów13. W dojrzałym średniowieczu odrodzenie
psałterzowej ilustracji dosłownej dokonuje się za
sprawą masowo kopiowanych psałterzy głosowa-
nych14. Księga Psalmów, która w wiekach XII i XIII
staje się powszechnym przedmiotem hermeneutycz-
nych studiów, otwiera szerokie pole poszukiwań dla
iluminatorów. Wyposażone w objaśnienia egzempla-
rze otrzymują cykl obrazkowych inicjałów, których
ikonografia niejednokrotnie zaczerpnięta zostaje
z glosatur towarzyszących tekstowi głównemu15.
Wraz ze standardyzacją produkcji psałterzy, która
dokonuje się z czasem w paryskich szkołach, program
ideowy wyobrażeń w inicjałach ulega ujednolice-
niu: zarówno w kodeksach głosowanych, jak i tych
przeznaczonych do prywatnej dewocji, przybiera
on formę znanego nam cyklu Dawida, przedmiotu
niniejszych rozważań.
Negowany przez E. Śnieżyńską-Stolot związek
pomiędzy ikonografią psałterzową a tekstem i egze-
gezą psalmów ma bogatą literaturę naukową. Do-
strzeżony już w pracach badaczy XIX-wiecznych (A.
Goldschmidt, J. J. Tikkanen, S. Berger), analizowany
13 Znakomity przykład takiego obrazowania oferują karo-
lińskie Psałterze Utrechcki i Sztuttgarcki, zdobione dekoracją
integralną (tzn. taką, w której każdy psalm jest iluminowany).
Tabele iluminacji obu kodeksów (i trzynastu dalszych psał-
terzy wschodnich i zachodnich) w zestawieniu z odnośnymi
passusami tekstu znajdziemy w pracy S. Dufrenne, Tableaux
synoptiąues de 15 psautiers medievaux a illustrations integrales issues
du texte, Paris 1978.
14 Największą popularnością cieszyła się oparta na egzege-
zie patrystycznej glosa Piotra Lombarda, wczesnego scholasty-
ka i biskupa paryskiego, która wkrótce zastąpiła w szkołach
wszystkie wcześniejsze komentarze.
15 Na ten temat zwłaszcza S. Wittekind, Kommentar
mit Bildern. Zur Ausstattung mittelalterlicher Psalmenkommen-
tare, Frankfurt—Berlin—New York 1994 oraz E. Peterson,
Scholastic Hermeneutics in Historiated Initials of 13th-Century
French Psalters [w:] The llluminated Psalter. Studies in the Content,
106