DOI Heft:
Recenzje
DOI Artikel:Pajor, Piotr: Tomasz Węcławowicz, "Cocto latere nobilitavit. O ceglanych murach kościołów średniowiecznego Krakowa": [Rezension]; Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, Kraków 2013
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0185
179
Wspomniane już, odgrywające dużą rolę w snutych przez
Autora ogólnych rozważaniach o krakowskiej architektu-
rze sakralnej xiv i xv wieku uwagi o typach przestrzen-
nych także budzą wątpliwości. Szczególnie podniesiona
zostaje rola dwóch typów budowli: trójnawowych bazy-
lik i kościołów dwunawowych. Pada nawet stwierdzenie
0 „sięgającej w głąb wieku xv zdumiewającej konsekwencji
w realizacji jedynie dwu typów kościołów: bazylikowych
1 dwunawowych”, która „dowodzi, że poza oczywistymi
powodami funkcjonalnymi przyczyną wyboru form archi-
tektonicznych były treści niematerialne” (s. 241). Zdanie to
nie jest jednak uzasadnione - poza bazylikami i kościo-
łami dwunawowymi między schyłkiem xiv a schyłkiem xv
wieku w Krakowie powstały co najmniej dwie duże hale
lub zbliżone do hal pseudobazyliki trójnawowe - kościół
Karmelitów na Piasku i kolegiata św. Floriana, taką formę
miał też prawdopodobnie kościół Bernardynów 16. Ponadto
nie wiemy, jak wyglądał cały szereg ważnych budowli
z tego czasu, włiczając w to kościoły św. Jadwigi czy Bene-
dyktynów słowiańskich. Wreszcie, wymieniając kościoły
dwunawowe, autor bez słowa komentarza czy wątpliwości,
zalicza do nich np. wawelską kaplicę św. Marii Egipcjanki
(w przeszłości sformułowano tezę o istnieniu w nawie tego
kościoła centralnego filara, jest to jednak jedynie domysł,
nie potwierdzony żadnymi pozostałościami materialnymi
czy źródłami pisanymi lub ikonograficznymi) 17. Wątpli-
wości co do rekonstrukcji kościoła św. Jakuba jako dwu-
nawowego, zgłaszane niegdyś przez Mariana Wolskiego,
również nie zostały odnotowane 18. W efekcie Autor naj-
pierw wymienia dziewięć kościołów jakoby bezspornie
dwunawowych, z których przynajmniej jeden, to jest św.
Marii Egipcjanki, należy z listy wykreślić, a później wspo-
mina nawet o „owych dziesięciu podobnych dwunawowych
kościołach” (s. 242).
Ponadto wydaje się, że w rozważaniach nad ich specy-
fiką zbyt skąpo został zarysowany kontekst międzynaro-
dowy - wspomniane zostały, jakkolwiek bez szerszego
opisu, dwunawowe kościoły w Austrii i Czechach, a także
„kilka niewielkich jednofilarowych kościółków (...) na
Spiszu” (s. 242); natomiast pominięte zostały dość liczne
w tej krainie kościoły dwufilarowe (Matejovce, Dravce,
Vrbov, Spiśska Bela) i jeden trójfilarowy (Eubica) 19. Nie
zostały też wspomniane dwunawowe kościoły na Śląsku,
w tym zwłaszcza dwufilarowa fara w Ziębicach, skądinąd
bardzo wczesna i pod względem stylowym diametralnie
odmienna od pozostałych przykładów środkowoeuropej-
16 M. Goras, Zaginione gotyckie kościoły, s. 116-121.
17 Ibidem, s. 102-106.
18 M. Wolski, Nieistniejący kościół pod wezwaniem św. Jakuba Star-
szego na Kazimierzu, „Rocznik Krakowski”, 61,1995, s. 15.
19 J. Żary, Dvojlod’ove kostoly na Spiśi, b.m. 1986, passim; zob. także
poświęcone poszczególnym obiektom hasła w katalogu Gotika.
Dejiny Slovenskeho vytarneho umenia, oprac. D. Buran i in., Bra-
tislava 2003.
skich 20, a także tamtejsze kościoły jednofilarowe, zwłaszcza
św. Idziego, św. św. Piotra i Pawła oraz św. Agnieszki we
Wrocławiu. Należycie nie została wreszcie zaakcentowana
znaczna popularność kościołów dwunawowych i jednofi-
larowych w Małopolsce poza Krakowem. W regionie tym,
spotkać można jednofilarowe świątynie w Kurzelowie,
Chybicach, Skotnikach i Stróżyskach; długiej żywotności
tego typu dowodzi kościół w Łazanach z drugiej połowy
xvi wieku. W innych miastach małopolskich nie brako-
wało także budowli okazalszych, dwu- i trójfilarowych.
Oprócz tzw. kościołów ekspiacyjnych fundacji Kazimierza
Wielkiego trzeba tu wymienić trójfilarową farę w Nowym
Sączu, a także mające po dwie podpory kościoły w Szańcu
i (prawdopodobnie) Pińczowie 21. W ogóle nie podniesiono
kontekstu szerszego, np. podobieństw i różnic względem
francuskich kościołów dominikańskich 22, czy też pojedyn-
czych, specyficznych rozwiązań w rodzaju fary w Schwazu
lub kościoła franciszkanów w Dreźnie 23. Z kolei w wielkim
kościele Dominikanów w Strasburgu dwunawowy korpus
połączono z długim i pojedynczym, środkowoeuropejskim
chórem 24. Podobny układ, jakkolwiek z lełckim zaburzeniem
symetrii - przesunięciem osi chóru nieco ku nawie połu-
dniowej - prezentował też pierwotnie trzynastowieczny koś-
ciół Franciszkanów w Wiedniu 25. Nieco później w Austrii
dwunawowe korpusy z osiowo umieszczonymi podporami
zdarzały się też w świątyniach pełniących inne funkcje, np.
w kościele szpitalnym w Judenburgu 26, ale nie brakowało też
świątyń mendykanckich, np. w Imbach i Enns. Można też
dodać, że przykładów budowli tego rodzaju jest w Europie
Środkowej na tyle dużo, a przy tym pełnią one tak rozma-
ite łunkcje (parafialne, kolegiackie, łdasztorne), że trakto-
wanie ich jako wyjątkowego, wymagającego specjalnego
wyjaśnienia zjawiska być może jest bezzasadne. Wydaje
się, że był to jeden z obiegowych typów przestrzennych,
wariant pośredni, pozwalający na przesklepienie wnętrza
szerszego niż w wypadku budowli jednonawowej, ale nie aż
20 J. Zieliński, Kościół farny w Ziębicach ijego architektura z xm
wieku, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, 2,1963, s. 5-15.
21 Por. A. Grzybkowski, Gotycka architektura murowana w Polsce,
Warszawa 2014, s. 179.
22 Zob. R. A. Sundt, The Jacobin Church ofToulouse and the Origin of
Its Double-Nave Plan, „The Art Bulletin”, 71,1989, nr 2, s. 185-207.
23 Zob. W. Schenkluhn, Architektur der Bettelorden. Die Baukunst
der Dominikaner und Franziskaner in Europa, Darmstadt 2000,
s. 218-219.
24 Ch. A. Stanford, Architectural Rivalry as Civic Mirror: The Domi-
nican Church and the Cathedral in Fourteenth-Century Strasbourg,
„Journal of the Society of Architectural Historians”, 64, 2005, nr 2,
s. 186-203.
25 M. Schwarz, Minoritenkirche »Maria Schnee«, erster Bauzustand;
zweischiffges Langhaus und Langchor, [w:] Gotik, red. 1. Trattner,
Miinchen-London-New York 2000 (Geschichte der bildenden
Kunst in Ósterreich, t. 2), s. 213-214.
26 G. Brucher, Judenburg (Stmk.), Magdalenenkirche, ehemals Spi-
talkirche, seit 1964 zweite Stadtpfarkirche, [w:] Gotik, s. 267-268.
Wspomniane już, odgrywające dużą rolę w snutych przez
Autora ogólnych rozważaniach o krakowskiej architektu-
rze sakralnej xiv i xv wieku uwagi o typach przestrzen-
nych także budzą wątpliwości. Szczególnie podniesiona
zostaje rola dwóch typów budowli: trójnawowych bazy-
lik i kościołów dwunawowych. Pada nawet stwierdzenie
0 „sięgającej w głąb wieku xv zdumiewającej konsekwencji
w realizacji jedynie dwu typów kościołów: bazylikowych
1 dwunawowych”, która „dowodzi, że poza oczywistymi
powodami funkcjonalnymi przyczyną wyboru form archi-
tektonicznych były treści niematerialne” (s. 241). Zdanie to
nie jest jednak uzasadnione - poza bazylikami i kościo-
łami dwunawowymi między schyłkiem xiv a schyłkiem xv
wieku w Krakowie powstały co najmniej dwie duże hale
lub zbliżone do hal pseudobazyliki trójnawowe - kościół
Karmelitów na Piasku i kolegiata św. Floriana, taką formę
miał też prawdopodobnie kościół Bernardynów 16. Ponadto
nie wiemy, jak wyglądał cały szereg ważnych budowli
z tego czasu, włiczając w to kościoły św. Jadwigi czy Bene-
dyktynów słowiańskich. Wreszcie, wymieniając kościoły
dwunawowe, autor bez słowa komentarza czy wątpliwości,
zalicza do nich np. wawelską kaplicę św. Marii Egipcjanki
(w przeszłości sformułowano tezę o istnieniu w nawie tego
kościoła centralnego filara, jest to jednak jedynie domysł,
nie potwierdzony żadnymi pozostałościami materialnymi
czy źródłami pisanymi lub ikonograficznymi) 17. Wątpli-
wości co do rekonstrukcji kościoła św. Jakuba jako dwu-
nawowego, zgłaszane niegdyś przez Mariana Wolskiego,
również nie zostały odnotowane 18. W efekcie Autor naj-
pierw wymienia dziewięć kościołów jakoby bezspornie
dwunawowych, z których przynajmniej jeden, to jest św.
Marii Egipcjanki, należy z listy wykreślić, a później wspo-
mina nawet o „owych dziesięciu podobnych dwunawowych
kościołach” (s. 242).
Ponadto wydaje się, że w rozważaniach nad ich specy-
fiką zbyt skąpo został zarysowany kontekst międzynaro-
dowy - wspomniane zostały, jakkolwiek bez szerszego
opisu, dwunawowe kościoły w Austrii i Czechach, a także
„kilka niewielkich jednofilarowych kościółków (...) na
Spiszu” (s. 242); natomiast pominięte zostały dość liczne
w tej krainie kościoły dwufilarowe (Matejovce, Dravce,
Vrbov, Spiśska Bela) i jeden trójfilarowy (Eubica) 19. Nie
zostały też wspomniane dwunawowe kościoły na Śląsku,
w tym zwłaszcza dwufilarowa fara w Ziębicach, skądinąd
bardzo wczesna i pod względem stylowym diametralnie
odmienna od pozostałych przykładów środkowoeuropej-
16 M. Goras, Zaginione gotyckie kościoły, s. 116-121.
17 Ibidem, s. 102-106.
18 M. Wolski, Nieistniejący kościół pod wezwaniem św. Jakuba Star-
szego na Kazimierzu, „Rocznik Krakowski”, 61,1995, s. 15.
19 J. Żary, Dvojlod’ove kostoly na Spiśi, b.m. 1986, passim; zob. także
poświęcone poszczególnym obiektom hasła w katalogu Gotika.
Dejiny Slovenskeho vytarneho umenia, oprac. D. Buran i in., Bra-
tislava 2003.
skich 20, a także tamtejsze kościoły jednofilarowe, zwłaszcza
św. Idziego, św. św. Piotra i Pawła oraz św. Agnieszki we
Wrocławiu. Należycie nie została wreszcie zaakcentowana
znaczna popularność kościołów dwunawowych i jednofi-
larowych w Małopolsce poza Krakowem. W regionie tym,
spotkać można jednofilarowe świątynie w Kurzelowie,
Chybicach, Skotnikach i Stróżyskach; długiej żywotności
tego typu dowodzi kościół w Łazanach z drugiej połowy
xvi wieku. W innych miastach małopolskich nie brako-
wało także budowli okazalszych, dwu- i trójfilarowych.
Oprócz tzw. kościołów ekspiacyjnych fundacji Kazimierza
Wielkiego trzeba tu wymienić trójfilarową farę w Nowym
Sączu, a także mające po dwie podpory kościoły w Szańcu
i (prawdopodobnie) Pińczowie 21. W ogóle nie podniesiono
kontekstu szerszego, np. podobieństw i różnic względem
francuskich kościołów dominikańskich 22, czy też pojedyn-
czych, specyficznych rozwiązań w rodzaju fary w Schwazu
lub kościoła franciszkanów w Dreźnie 23. Z kolei w wielkim
kościele Dominikanów w Strasburgu dwunawowy korpus
połączono z długim i pojedynczym, środkowoeuropejskim
chórem 24. Podobny układ, jakkolwiek z lełckim zaburzeniem
symetrii - przesunięciem osi chóru nieco ku nawie połu-
dniowej - prezentował też pierwotnie trzynastowieczny koś-
ciół Franciszkanów w Wiedniu 25. Nieco później w Austrii
dwunawowe korpusy z osiowo umieszczonymi podporami
zdarzały się też w świątyniach pełniących inne funkcje, np.
w kościele szpitalnym w Judenburgu 26, ale nie brakowało też
świątyń mendykanckich, np. w Imbach i Enns. Można też
dodać, że przykładów budowli tego rodzaju jest w Europie
Środkowej na tyle dużo, a przy tym pełnią one tak rozma-
ite łunkcje (parafialne, kolegiackie, łdasztorne), że trakto-
wanie ich jako wyjątkowego, wymagającego specjalnego
wyjaśnienia zjawiska być może jest bezzasadne. Wydaje
się, że był to jeden z obiegowych typów przestrzennych,
wariant pośredni, pozwalający na przesklepienie wnętrza
szerszego niż w wypadku budowli jednonawowej, ale nie aż
20 J. Zieliński, Kościół farny w Ziębicach ijego architektura z xm
wieku, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, 2,1963, s. 5-15.
21 Por. A. Grzybkowski, Gotycka architektura murowana w Polsce,
Warszawa 2014, s. 179.
22 Zob. R. A. Sundt, The Jacobin Church ofToulouse and the Origin of
Its Double-Nave Plan, „The Art Bulletin”, 71,1989, nr 2, s. 185-207.
23 Zob. W. Schenkluhn, Architektur der Bettelorden. Die Baukunst
der Dominikaner und Franziskaner in Europa, Darmstadt 2000,
s. 218-219.
24 Ch. A. Stanford, Architectural Rivalry as Civic Mirror: The Domi-
nican Church and the Cathedral in Fourteenth-Century Strasbourg,
„Journal of the Society of Architectural Historians”, 64, 2005, nr 2,
s. 186-203.
25 M. Schwarz, Minoritenkirche »Maria Schnee«, erster Bauzustand;
zweischiffges Langhaus und Langchor, [w:] Gotik, red. 1. Trattner,
Miinchen-London-New York 2000 (Geschichte der bildenden
Kunst in Ósterreich, t. 2), s. 213-214.
26 G. Brucher, Judenburg (Stmk.), Magdalenenkirche, ehemals Spi-
talkirche, seit 1964 zweite Stadtpfarkirche, [w:] Gotik, s. 267-268.