DOI Heft:
Artykuły
DOI Artikel:Pajor, Piotr; Utzig, Joanna: „Godny miana katedry”: o genezie formy architektonicznej kościoła katedralnego we Włocławku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32786#0027
27
Podobnie niejednoznacznie prezentuje się kwestia
stylu kościoła, a żaden z proponowanych dotychczas
wzorów nie wyczerpuje tego zagadnienia w zadowalający
sposób. Postawiona przez Kutznera, a przywołana przez
Błażejewską i Pilecką teza o udziale w budowie katedry
budowniczych kościoła św. Jakuba w Toruniu również
budzi zastrzeżenia. Ogólnie podobieństwo bazylikowych
korpusów nawowych, wzniesionych w technice grube-
go muru, z niskimi nawami bocznymi wydzielonymi
krępymi, masywnymi filarami jest niewątpliwe, ale przy
analizie szczegółów obie budowle więcej dzieli niż łączy.
Inne jest już samo ukształtowanie elewacji nawy, w fa-
rze toruńskiego Nowego Miasta jednokondygnacyjnej,
w której nad arkadami wydrążono szerokie nisze, w nich
zaś wąskie nisze okienne, przebite tylko w najwyższej czę-
ści. Przęsła rozdzielają wiązki służek o wspólnej opasce
kapitelowej, sprowadzone aż do posadzki. Filary i arkady
są bogato oprofilowane, w większości z wyraźnie zazna-
czonymi kielichowymi kapitelami [il. 14]. We Włocławku
wszystkie te elementy wyglądają odmiennie - wyraźnie
zaznaczono podział na dwie kondygnacje poprzez cofnię-
cie lica ściany ponad arkadami. Górna kondygnacja jest
około dwukrotnie wyższa od dolnej, efekt ten jest więc
wyraźniejszy niż w Toruniu; jej powierzchnia jest płaska
i jednolita, wycięto w niej tylko wąskie i wysokie, lance-
towate nisze okienne, przeciągnięte aż do odsadzki. Brak
więc tu toruńskiego motywu „niszy w niszy”. Różna od
toruńskiej jest wreszcie forma kwadratowych w przekroju
filarów i arkad, potężnych, głębokich na ponad 2 metry
i zupełnie pozbawionych profilowań, służek, kapiteli czy
jakichkolwiek elementów członujących, które mogłyby
choć trochę złagodzić wywoływany przez nie surowy
efekt; wyjątkiem jest jedynie sfazowanie krawędzi [il. 15].
Wydaje się, że włocławskim budowniczym zupełnie obca
była wirtuozerska ceramika budowlana, z której w koście-
le św. Jakuba ukształtowano bogate profile czy zewnętrzne
pinakle.
Pod pewnymi względami włocławski korpus bliższy
jest wielkim bazylikom Krakowa, których elewacje tak-
że są dwukondygnacyjne, z odsadzką i pojedynczymi
służkami; zupełnie odmienne jest jednak ukształtowa-
nie filarów o formie wydłużonych ośmioboków z do-
stawionymi przyporami, natomiast górne kondygnacje
naw głównych zostały w nich ujęte w dodatkowe przy-
ścienne arkady [il. 16]. Wreszcie wielkie krakowskie
korpusy bazylikowe nie mogą być uznane za wzór dla
katedry włocławskiej z uwagi na chronologię: najstarsze
z nich - Mariacki i dominikański, realizowane od lat
60. XIV w. 40 - są współczesne włocławskiemu. Korpusy
40 P. Pencakowski, Kiedy powstał gotycki korpus bazylikowy koś-
cioła Mariackiego w Krakowie i kto go budował?, [w:] Magistro
et amico, amici discipuliąue. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdzie-
sięciolecie urodzin, red. J. Gadomski et al., Kraków 2002, s. 245-
255; R. Kaczmarek, Hic incipiunt laborare. Portal główny kościo-
ła dominikanów krakowskich, [w:] Sztuka w kręgu krakowskich
15. Włocławek, katedra pw. Wniebowzięcia NMP, filar międzyna-
wowy. Fot. P. Pajor
obu kościołów Kazimierza budowano jeszcze później 41.
Z kolei bezpośredni wzór tych budowli, czyli wzno-
szony od schyłku lat 40. korpus katedralny, prezentuje
zdecydowanie odmienną, bogatszą oprawę artystyczną.
Spośród kościołów środkowoeuropejskich katedra we
Włocławku wydaje się stosunkowo bliska chórowi ka-
tedry gnieźnieńskiej [il. 17], z jej dwukondygnacyjnym
układem elewacji, czworobocznymi filarami i oszczędną
estetyką, jakkolwiek można też wskazać istotne róż-
nice, spośród których może najważniejszą jest wykrój
okien, które w archikatedrze są stosunkowo niewielkie
i osadzone bardzo wysoko, bez doprowadzenia nisz
do granicy kondygnacji. Odmienne są też proporcje:
dominikanów, red. A. Markiewicz, M. Szyma, M. Walczak, Kra-
ków 2014, s. 349-374-
41 M. Szyma, Nawa południowa i kruchta kościoła Św. Katarzyny na
Kazimierzu w Krakowie. Zagadnienia chronologii, warsztatu i sty-
łu, „Rocznik Krakowski”, 60, 1994, s. 21-50; T. Węcławowicz,
Kościół Bożego Ciała, [w:] idem, Cocto latere nobilitavit. O cegla-
nych murach kościołów średniowiecznego Krakowa, Kraków 2013,
s. 165-176.
Podobnie niejednoznacznie prezentuje się kwestia
stylu kościoła, a żaden z proponowanych dotychczas
wzorów nie wyczerpuje tego zagadnienia w zadowalający
sposób. Postawiona przez Kutznera, a przywołana przez
Błażejewską i Pilecką teza o udziale w budowie katedry
budowniczych kościoła św. Jakuba w Toruniu również
budzi zastrzeżenia. Ogólnie podobieństwo bazylikowych
korpusów nawowych, wzniesionych w technice grube-
go muru, z niskimi nawami bocznymi wydzielonymi
krępymi, masywnymi filarami jest niewątpliwe, ale przy
analizie szczegółów obie budowle więcej dzieli niż łączy.
Inne jest już samo ukształtowanie elewacji nawy, w fa-
rze toruńskiego Nowego Miasta jednokondygnacyjnej,
w której nad arkadami wydrążono szerokie nisze, w nich
zaś wąskie nisze okienne, przebite tylko w najwyższej czę-
ści. Przęsła rozdzielają wiązki służek o wspólnej opasce
kapitelowej, sprowadzone aż do posadzki. Filary i arkady
są bogato oprofilowane, w większości z wyraźnie zazna-
czonymi kielichowymi kapitelami [il. 14]. We Włocławku
wszystkie te elementy wyglądają odmiennie - wyraźnie
zaznaczono podział na dwie kondygnacje poprzez cofnię-
cie lica ściany ponad arkadami. Górna kondygnacja jest
około dwukrotnie wyższa od dolnej, efekt ten jest więc
wyraźniejszy niż w Toruniu; jej powierzchnia jest płaska
i jednolita, wycięto w niej tylko wąskie i wysokie, lance-
towate nisze okienne, przeciągnięte aż do odsadzki. Brak
więc tu toruńskiego motywu „niszy w niszy”. Różna od
toruńskiej jest wreszcie forma kwadratowych w przekroju
filarów i arkad, potężnych, głębokich na ponad 2 metry
i zupełnie pozbawionych profilowań, służek, kapiteli czy
jakichkolwiek elementów członujących, które mogłyby
choć trochę złagodzić wywoływany przez nie surowy
efekt; wyjątkiem jest jedynie sfazowanie krawędzi [il. 15].
Wydaje się, że włocławskim budowniczym zupełnie obca
była wirtuozerska ceramika budowlana, z której w koście-
le św. Jakuba ukształtowano bogate profile czy zewnętrzne
pinakle.
Pod pewnymi względami włocławski korpus bliższy
jest wielkim bazylikom Krakowa, których elewacje tak-
że są dwukondygnacyjne, z odsadzką i pojedynczymi
służkami; zupełnie odmienne jest jednak ukształtowa-
nie filarów o formie wydłużonych ośmioboków z do-
stawionymi przyporami, natomiast górne kondygnacje
naw głównych zostały w nich ujęte w dodatkowe przy-
ścienne arkady [il. 16]. Wreszcie wielkie krakowskie
korpusy bazylikowe nie mogą być uznane za wzór dla
katedry włocławskiej z uwagi na chronologię: najstarsze
z nich - Mariacki i dominikański, realizowane od lat
60. XIV w. 40 - są współczesne włocławskiemu. Korpusy
40 P. Pencakowski, Kiedy powstał gotycki korpus bazylikowy koś-
cioła Mariackiego w Krakowie i kto go budował?, [w:] Magistro
et amico, amici discipuliąue. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdzie-
sięciolecie urodzin, red. J. Gadomski et al., Kraków 2002, s. 245-
255; R. Kaczmarek, Hic incipiunt laborare. Portal główny kościo-
ła dominikanów krakowskich, [w:] Sztuka w kręgu krakowskich
15. Włocławek, katedra pw. Wniebowzięcia NMP, filar międzyna-
wowy. Fot. P. Pajor
obu kościołów Kazimierza budowano jeszcze później 41.
Z kolei bezpośredni wzór tych budowli, czyli wzno-
szony od schyłku lat 40. korpus katedralny, prezentuje
zdecydowanie odmienną, bogatszą oprawę artystyczną.
Spośród kościołów środkowoeuropejskich katedra we
Włocławku wydaje się stosunkowo bliska chórowi ka-
tedry gnieźnieńskiej [il. 17], z jej dwukondygnacyjnym
układem elewacji, czworobocznymi filarami i oszczędną
estetyką, jakkolwiek można też wskazać istotne róż-
nice, spośród których może najważniejszą jest wykrój
okien, które w archikatedrze są stosunkowo niewielkie
i osadzone bardzo wysoko, bez doprowadzenia nisz
do granicy kondygnacji. Odmienne są też proporcje:
dominikanów, red. A. Markiewicz, M. Szyma, M. Walczak, Kra-
ków 2014, s. 349-374-
41 M. Szyma, Nawa południowa i kruchta kościoła Św. Katarzyny na
Kazimierzu w Krakowie. Zagadnienia chronologii, warsztatu i sty-
łu, „Rocznik Krakowski”, 60, 1994, s. 21-50; T. Węcławowicz,
Kościół Bożego Ciała, [w:] idem, Cocto latere nobilitavit. O cegla-
nych murach kościołów średniowiecznego Krakowa, Kraków 2013,
s. 165-176.