DOI Heft:
Artykuły
DOI Artikel:Pajor, Piotr; Utzig, Joanna: „Godny miana katedry”: o genezie formy architektonicznej kościoła katedralnego we Włocławku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32786#0030
30
19. Salem, kościół opactwa Cystersów, widok elewacji nawy głów-
nej. Fot. J. Adamski
się na odsadzce międzykondygnacyjnej, a pojedynczy wa-
łek schodzi niżej i zostaje nadwieszony między arkadami.
Szczególną uwagę zwracają także potężne filary kor-
pusu, tworzące arkady tak głębokie, że zdecydowano się
na zastosowanie w nich osobnych sklepień żebrowych.
Na filary te sprowadzono w całości wydatne przypory,
co już dawno dało asumpt do wskazywania konstrukcji
kościoła w Salem jako precedensu krakowskiego syste-
mu filarowo-przyporowego 47. Tym niemniej, głębokie
arkady międzynawowe we Włocławku, nad którymi
płaskie, nieprofilowane podniebia tworzą jakby odcinki
ostrołukowych kolebek, żywo przypominają analogiczne
elementy kościoła w Salem. Warto też zwrócić uwagę na
47 T. Wojciechowski,Kościółkatedralny, s. 228-229 (jakwprzyp. 37);
P. Crossley, Gothic Architecture, s. 70-72 (jak wprzyp. 37); T. Węc-
ławowicz, Gotyckie bazyliki Krakowa, Kraków 1993, s. 26-27.
kościoływNiederhaslach i AugustianówwSt. Arnual (Sa-
arbrucken), gdzie zastosowano podobną kompozycję ele-
wacji wewnętrznych 48. Katedra włocławska pod względem
stylowym zdaje się wiązać z tym kręgiem artystycznym
zarówno pod względem ogólnej dyspozycji, jak i detalu.
Z zasobu pierwotnych detali, w ścianach bocznych
prezbiterium zachowały się dwa ostrołukowe, profilowa-
ne portale o wysmukłych proporcjach 49. Z kolei maswerki
w oknach prezbiterium nie są oryginalne, zostały bowiem
wymienione w czasie prac prowadzonych przez Wojcie-
chowskiego, jednak ich formy wiernie powtórzono 50. Ina-
czej postąpiono w korpusie, wypełniając okna nowymi
maswerkami o osobliwych, pseudogotyckich wzorach.
Szczególnie charakterystyczny układ ma maswerk w środ-
kowym, trójdzielnym oknie prezbiterium, z którego pocho-
dzą zachowane do dziś 23 figuralne kwatery witrażowe [il.
20] 51. Laskowania zwieńczone są pojedynczymi noskami,
na których opiera się trójlancetowa kompozycja wyraźnie
akcentująca środkową część okna. Środkowa lanceta sięga
do samego klucza okna. Jej górną część wypełnia trójliść,
pod nim zaś znajdują się dwie lancety zamknięte noska-
mi, które w dolnej części, poprzez oparcie na połowach
ostrego łuku, przybierają asymetryczny kształt, który moż-
na umownie określić jako „proto-rybi pęcherz” 52. Ponad
48 Na temat architektury szeroko rozumianego obszaru górnoreń-
skiego ok. roku 1300 zob. C. Brachmann, Um 1300. Vorparleri-
sche Architektur im Elsafi, in Lothringen und Sudwestdeutschland,
Korb 2008.
49 Portale zostały odsłonięte w czasie prac konserwatorskich w la-
tach 70. XX w. Na tympanonie portalu w północnej ścianie za-
chowało się słabo czytelne malowidło z przedstawieniem pół-
figury młodzieńczego świętego, które można datować na czas
budowy chóru (ok. 1340 - 3. ćwierć XIV w.); młodszą chrono-
logicznie warstwą jest krzyż konsekracyjny; na prawym ościeżu
widoczna jest też malowana strefa kapitelowa. Warstwa malar-
ska nie zachowała się na portalu w ścianie południowej; jak wy-
nika z relacji ks. Stanisława Chodyńskiego (zob. J.P. Grajnert,
Zagadnienie przebudowy, s. 3 [jak w przyp. 28]), był on pokryty
szesnastowiecznymi malowidłami fundacji biskupa Hieronima
Rozdrażewskiego.
50 Pokazuje to rysunek Stronczyńskiego; zob. M. Walicki, Sprawa
inwentaryzacji zabytków w dobie Królestwa Polskiego (1827-1862),
Warszawa 1931, il. 44. Posłużono się innym materiałem: pierwot-
ne wykonane były ze sztucznego kamienia, obecne - z piaskow-
ca. Za wiernym powtórzeniem form przemawia też kształt zacho-
wanych do naszych czasów i umieszczonych w bocznych oknach
chóru ornamentalnych przeszkleń witrażowych.
51 Obecnie witraże przechowywane są w neogotyckiej kaplicy
św. Barbary, znajdującej się przy północnej nawie bocznej. Pod-
stawowe dane: H. Małkiewiczówna, Włocławek, kościół ka-
tedralny p. w. Wniebowzięcia Panny Marii, Witraże w prezbite-
rium, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 2: Katalog zabytków,
red. A.S. Labuda, K. Secomska, Warszawa 2004, s. 137-138.
52 Analogiczny termin sformułowano w stosunku do form po-
jawiających się w maswerkach w Salem: Vorformen der Streufi
(R. Strobel, Die Mafiwerkfenster der Klosterkirche Salem. Zur
19. Salem, kościół opactwa Cystersów, widok elewacji nawy głów-
nej. Fot. J. Adamski
się na odsadzce międzykondygnacyjnej, a pojedynczy wa-
łek schodzi niżej i zostaje nadwieszony między arkadami.
Szczególną uwagę zwracają także potężne filary kor-
pusu, tworzące arkady tak głębokie, że zdecydowano się
na zastosowanie w nich osobnych sklepień żebrowych.
Na filary te sprowadzono w całości wydatne przypory,
co już dawno dało asumpt do wskazywania konstrukcji
kościoła w Salem jako precedensu krakowskiego syste-
mu filarowo-przyporowego 47. Tym niemniej, głębokie
arkady międzynawowe we Włocławku, nad którymi
płaskie, nieprofilowane podniebia tworzą jakby odcinki
ostrołukowych kolebek, żywo przypominają analogiczne
elementy kościoła w Salem. Warto też zwrócić uwagę na
47 T. Wojciechowski,Kościółkatedralny, s. 228-229 (jakwprzyp. 37);
P. Crossley, Gothic Architecture, s. 70-72 (jak wprzyp. 37); T. Węc-
ławowicz, Gotyckie bazyliki Krakowa, Kraków 1993, s. 26-27.
kościoływNiederhaslach i AugustianówwSt. Arnual (Sa-
arbrucken), gdzie zastosowano podobną kompozycję ele-
wacji wewnętrznych 48. Katedra włocławska pod względem
stylowym zdaje się wiązać z tym kręgiem artystycznym
zarówno pod względem ogólnej dyspozycji, jak i detalu.
Z zasobu pierwotnych detali, w ścianach bocznych
prezbiterium zachowały się dwa ostrołukowe, profilowa-
ne portale o wysmukłych proporcjach 49. Z kolei maswerki
w oknach prezbiterium nie są oryginalne, zostały bowiem
wymienione w czasie prac prowadzonych przez Wojcie-
chowskiego, jednak ich formy wiernie powtórzono 50. Ina-
czej postąpiono w korpusie, wypełniając okna nowymi
maswerkami o osobliwych, pseudogotyckich wzorach.
Szczególnie charakterystyczny układ ma maswerk w środ-
kowym, trójdzielnym oknie prezbiterium, z którego pocho-
dzą zachowane do dziś 23 figuralne kwatery witrażowe [il.
20] 51. Laskowania zwieńczone są pojedynczymi noskami,
na których opiera się trójlancetowa kompozycja wyraźnie
akcentująca środkową część okna. Środkowa lanceta sięga
do samego klucza okna. Jej górną część wypełnia trójliść,
pod nim zaś znajdują się dwie lancety zamknięte noska-
mi, które w dolnej części, poprzez oparcie na połowach
ostrego łuku, przybierają asymetryczny kształt, który moż-
na umownie określić jako „proto-rybi pęcherz” 52. Ponad
48 Na temat architektury szeroko rozumianego obszaru górnoreń-
skiego ok. roku 1300 zob. C. Brachmann, Um 1300. Vorparleri-
sche Architektur im Elsafi, in Lothringen und Sudwestdeutschland,
Korb 2008.
49 Portale zostały odsłonięte w czasie prac konserwatorskich w la-
tach 70. XX w. Na tympanonie portalu w północnej ścianie za-
chowało się słabo czytelne malowidło z przedstawieniem pół-
figury młodzieńczego świętego, które można datować na czas
budowy chóru (ok. 1340 - 3. ćwierć XIV w.); młodszą chrono-
logicznie warstwą jest krzyż konsekracyjny; na prawym ościeżu
widoczna jest też malowana strefa kapitelowa. Warstwa malar-
ska nie zachowała się na portalu w ścianie południowej; jak wy-
nika z relacji ks. Stanisława Chodyńskiego (zob. J.P. Grajnert,
Zagadnienie przebudowy, s. 3 [jak w przyp. 28]), był on pokryty
szesnastowiecznymi malowidłami fundacji biskupa Hieronima
Rozdrażewskiego.
50 Pokazuje to rysunek Stronczyńskiego; zob. M. Walicki, Sprawa
inwentaryzacji zabytków w dobie Królestwa Polskiego (1827-1862),
Warszawa 1931, il. 44. Posłużono się innym materiałem: pierwot-
ne wykonane były ze sztucznego kamienia, obecne - z piaskow-
ca. Za wiernym powtórzeniem form przemawia też kształt zacho-
wanych do naszych czasów i umieszczonych w bocznych oknach
chóru ornamentalnych przeszkleń witrażowych.
51 Obecnie witraże przechowywane są w neogotyckiej kaplicy
św. Barbary, znajdującej się przy północnej nawie bocznej. Pod-
stawowe dane: H. Małkiewiczówna, Włocławek, kościół ka-
tedralny p. w. Wniebowzięcia Panny Marii, Witraże w prezbite-
rium, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 2: Katalog zabytków,
red. A.S. Labuda, K. Secomska, Warszawa 2004, s. 137-138.
52 Analogiczny termin sformułowano w stosunku do form po-
jawiających się w maswerkach w Salem: Vorformen der Streufi
(R. Strobel, Die Mafiwerkfenster der Klosterkirche Salem. Zur