DOI Heft:
Artykuły
DOI Artikel:Krasny, Piotr: Księgi zapieczętowane, znaki Bożej obecności, środki na przypomnienie o Bożych dobrodziejstwach: o problemach Karola Boromeusza z określeniem miejsca obrazów w życiu Kościoła
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32786#0057
57
postrzegania przez nich problemu obrazów sakralnych,
z którego (obok własnych obserwacji) mógł wyciągnąć
wniosek, że we Włoszech - w odróżnieniu od Europy zaal-
pejskiej - problemem jest nie tyle odrzucenie owych wize-
runków, ile przesadna fascynacja i ekscytacja nimi, prowo-
kująca wiele nadużyć. Zapewne dlatego w celu utwierdzenia
kultu obrazów odesłał tylko czytelnika Instructionum do
dekretu Tridentini, a potępiając błędy związane z tą prakty-
ką nie tylko powtórzył rzetelnie ich sformutowany na sobo-
rze katalog, ale dopełnił go także wtasnymi zastrzeżeniami
i komentarzami. Obawy przed przesadnym pobudzeniem
emocji, towarzyszących nieraz kultowi świętych wizerun-
ków, sprawiły też zapewne, że Boromeusz starał się nadać
tej praktyce bardzo oschłą formułę, zgodnie z którą obrazy
miały nie tyle odbierać cześć pośrednią - przypisaną im
postanowienia Soboru Trydenckiego 126 - ile pośredniczyć
w oddawaniu czci należnej Bogu poprzez przypominanie
wiernym Jego dobrodziejstw. Takie powściągliwe rozwiąza-
nie wprowadzone w „doktrynie artystycznej” arcybiskupa
mediolańskiego, „przyznawało” świętym wizerunkom na
tle monumentalnej i „małej” architektury stosunkowo nie-
wielkie znaczenie, zarówno w życiu Kościoła katolickiego,
jak i w określaniu jego tożsamości.
Podobna hierarchia dyscyplin artystycznych rządziła też
ewidentnie patronatem artystycznym Boromeusza, który
opierał się przede wszystkim na bardzo ścisłej i świadomej
współpracy z architektem Pellegrinem Tibaldim (1527-
-1596) 127 i dość przypadkowym angażowaniu znacznie
mniej uzdolnionych malarzy i rzeźbiarzy 128. Trudno zatem
dziwić się, że fundacje artystyczne kardynała ukształtowały
1960, s. 123-166,234-166.
126Sobór Trydencki, s. 780-781 (jakwprzyp. 29).
127 A. Scotti, Larchitettura e riforma cattolica nella Milano di Carlo
Borromeo, „LArte”, 5, 1972, s. 54-90; S. Della Torre, R. Scho-
field, Pellegrino Tibaldi architetto e il San Fedele a Milano. In-
venzione e construzione una chiesa essemplare, Milano 1984, pas-
sim; R. Haslan, Pellegrino de Pellegrini, Carlo Borromeo and the
Public Architecture of the Counter-Reformation, „Arte Lombar-
da”, nuova serie, 94/95, 1990, s. 17-30; J. Ackerman, Pellegrino
Tibaldi, s. 574-586 (jakwprzyp. 10); D. Moor, Pellegrino Tibaldis
Church of San Fedele in Milan. The Jesuits, Carlo Borromeo and
Religious Architecture of the Late Sixteenth Century, Ann Arbor
1989, passim; J. Alexander, From Renaissance to Counter Refor-
mation, The Architectural Patronage ofCarlo Borromeo during the
Reign ofPius IV, Milan 2007, s. 217-225.
128 G. Mariacher, La scultura del Cinąuecento, Torino 1987 (Storia
delldrte italiana, red. F. Bologna), s. 209-212; G. Bora, Milano
nell’etd di San Carlo. Riaffermazione e dificoltd di sopravivenza di
una cultura, [w:] Rabisch. II grottesco nellarte di del Cinąuecen-
to. LAccademia della Val di Blenio, Lomazzo e Idmbiente milane-
se, red. G. Bora, M. Kahn-Rossi, E. Porzio, Milano 1998, s. 37-56;
N. Righi, Lapittura in Milano nelletd di San Carlo, [w:] Lapittura
in Lombardia dalletd spagnola al neoclassicismo, red. V. Terraroli,
Milano 2000, s. 35-61; E. Welch, Artists and Audience in Renais-
sance Milan 1300-1600, [w:] Artistic Centers ofthe Italian Renais-
sance. The Court Cities ofNothern Italy: Milan, Parma, Piacenza,
charakterystyczną formułę architektury kościelnej 129, naśla-
dowaną intensywnie w północnych Włoszech 130 i po drugiej
stronie Alp 131, ale nie wpłynęły na pojawienie się równie wy-
razistych tendencji w sztukach przedstawiających. Charak-
ter doktryny artystycznej, sformułowanej w Instructionibus,
implikował ich analogiczny zakres oddziaływania, toteż nie
odegrały one tak znaczącej roli w określeniu potrydenckiej
„doktryny” świętych obrazów, jak stało się to ich udziałem
w przypadku architektury sakralnej, „małej architektury”
we wnętrzach świątyń i paramentów kościelnych. Zapewne
nie było więc dziełem przypadku, że najbliżsi „uczniowie”
Karola Boromeusza, arcybiskup boloński Gabriele Paleotti
(1522-1597) i arcybiskup mediolański Fryderyk Boromeusz
(1564-1631), skupili swoją działalności pisarską na wnikli-
wym uzasadnieniu kultu obrazów, a patronat artystyczny
- na wytworzeniu rozwiązań malarskich, adekwatnych do
potrzeb potrydenckiej reformy Kościoła katolickiego 132,
uzupełniając niejako niedostatki teorii swojego „mistrza”
i jego fundacji na polu sztuki sakralnej.
Mantua, Ferrara, Bologna, Urbino, red. C.M. Rosenberg, Cambri-
dge 2010, s. 59-65.
129 Zob. zwłaszcza G. Denti, Architettura a Milano tra Controri-
forma e Barocco, Firenze 1988, s. 11-95; J- Alexander, From Re-
naissance, s. 201-202 (jakwprzyp. 127).
130 G.B. Maderna, Per larchitettura religiosa, s. 49-50 (jak w przyp. 2).
131 Zob. np. K. Woisetschlager, Der innerosterreichische Hofkiin-
stler Giovanni Pietro da Pomis 1569 bis 1633, Graz 1973, passim;
M. Karpowicz, L’influsso di Pellegrino Tibaldi sulldrchitettura
polacca. Andrea Spezza e gli altri, „Arte Lombarda”, serie nuova,
94/95> 1990, s. 90-99-
132 J. Bober, A „Flagelletion of Christ” by Gulio Cesare Procaccini
Programm and Pictoral Style in Borromean Milan, „Atre Lom-
barda”, nuova serie, 73/74/75, 1985, s. 55-80; RA. Jones, Federi-
co Borromeo, passim (jak w przyp. 52); I. Bianchi, La „politica“,
passim (przyp. 50); H. Steinemann, Eine Bildertheorie, passim
(jak w przyp. 52); P. Prodi, Richerce sulla teoria, s. 81-158 (jak
wprzyp. 1).
postrzegania przez nich problemu obrazów sakralnych,
z którego (obok własnych obserwacji) mógł wyciągnąć
wniosek, że we Włoszech - w odróżnieniu od Europy zaal-
pejskiej - problemem jest nie tyle odrzucenie owych wize-
runków, ile przesadna fascynacja i ekscytacja nimi, prowo-
kująca wiele nadużyć. Zapewne dlatego w celu utwierdzenia
kultu obrazów odesłał tylko czytelnika Instructionum do
dekretu Tridentini, a potępiając błędy związane z tą prakty-
ką nie tylko powtórzył rzetelnie ich sformutowany na sobo-
rze katalog, ale dopełnił go także wtasnymi zastrzeżeniami
i komentarzami. Obawy przed przesadnym pobudzeniem
emocji, towarzyszących nieraz kultowi świętych wizerun-
ków, sprawiły też zapewne, że Boromeusz starał się nadać
tej praktyce bardzo oschłą formułę, zgodnie z którą obrazy
miały nie tyle odbierać cześć pośrednią - przypisaną im
postanowienia Soboru Trydenckiego 126 - ile pośredniczyć
w oddawaniu czci należnej Bogu poprzez przypominanie
wiernym Jego dobrodziejstw. Takie powściągliwe rozwiąza-
nie wprowadzone w „doktrynie artystycznej” arcybiskupa
mediolańskiego, „przyznawało” świętym wizerunkom na
tle monumentalnej i „małej” architektury stosunkowo nie-
wielkie znaczenie, zarówno w życiu Kościoła katolickiego,
jak i w określaniu jego tożsamości.
Podobna hierarchia dyscyplin artystycznych rządziła też
ewidentnie patronatem artystycznym Boromeusza, który
opierał się przede wszystkim na bardzo ścisłej i świadomej
współpracy z architektem Pellegrinem Tibaldim (1527-
-1596) 127 i dość przypadkowym angażowaniu znacznie
mniej uzdolnionych malarzy i rzeźbiarzy 128. Trudno zatem
dziwić się, że fundacje artystyczne kardynała ukształtowały
1960, s. 123-166,234-166.
126Sobór Trydencki, s. 780-781 (jakwprzyp. 29).
127 A. Scotti, Larchitettura e riforma cattolica nella Milano di Carlo
Borromeo, „LArte”, 5, 1972, s. 54-90; S. Della Torre, R. Scho-
field, Pellegrino Tibaldi architetto e il San Fedele a Milano. In-
venzione e construzione una chiesa essemplare, Milano 1984, pas-
sim; R. Haslan, Pellegrino de Pellegrini, Carlo Borromeo and the
Public Architecture of the Counter-Reformation, „Arte Lombar-
da”, nuova serie, 94/95, 1990, s. 17-30; J. Ackerman, Pellegrino
Tibaldi, s. 574-586 (jakwprzyp. 10); D. Moor, Pellegrino Tibaldis
Church of San Fedele in Milan. The Jesuits, Carlo Borromeo and
Religious Architecture of the Late Sixteenth Century, Ann Arbor
1989, passim; J. Alexander, From Renaissance to Counter Refor-
mation, The Architectural Patronage ofCarlo Borromeo during the
Reign ofPius IV, Milan 2007, s. 217-225.
128 G. Mariacher, La scultura del Cinąuecento, Torino 1987 (Storia
delldrte italiana, red. F. Bologna), s. 209-212; G. Bora, Milano
nell’etd di San Carlo. Riaffermazione e dificoltd di sopravivenza di
una cultura, [w:] Rabisch. II grottesco nellarte di del Cinąuecen-
to. LAccademia della Val di Blenio, Lomazzo e Idmbiente milane-
se, red. G. Bora, M. Kahn-Rossi, E. Porzio, Milano 1998, s. 37-56;
N. Righi, Lapittura in Milano nelletd di San Carlo, [w:] Lapittura
in Lombardia dalletd spagnola al neoclassicismo, red. V. Terraroli,
Milano 2000, s. 35-61; E. Welch, Artists and Audience in Renais-
sance Milan 1300-1600, [w:] Artistic Centers ofthe Italian Renais-
sance. The Court Cities ofNothern Italy: Milan, Parma, Piacenza,
charakterystyczną formułę architektury kościelnej 129, naśla-
dowaną intensywnie w północnych Włoszech 130 i po drugiej
stronie Alp 131, ale nie wpłynęły na pojawienie się równie wy-
razistych tendencji w sztukach przedstawiających. Charak-
ter doktryny artystycznej, sformułowanej w Instructionibus,
implikował ich analogiczny zakres oddziaływania, toteż nie
odegrały one tak znaczącej roli w określeniu potrydenckiej
„doktryny” świętych obrazów, jak stało się to ich udziałem
w przypadku architektury sakralnej, „małej architektury”
we wnętrzach świątyń i paramentów kościelnych. Zapewne
nie było więc dziełem przypadku, że najbliżsi „uczniowie”
Karola Boromeusza, arcybiskup boloński Gabriele Paleotti
(1522-1597) i arcybiskup mediolański Fryderyk Boromeusz
(1564-1631), skupili swoją działalności pisarską na wnikli-
wym uzasadnieniu kultu obrazów, a patronat artystyczny
- na wytworzeniu rozwiązań malarskich, adekwatnych do
potrzeb potrydenckiej reformy Kościoła katolickiego 132,
uzupełniając niejako niedostatki teorii swojego „mistrza”
i jego fundacji na polu sztuki sakralnej.
Mantua, Ferrara, Bologna, Urbino, red. C.M. Rosenberg, Cambri-
dge 2010, s. 59-65.
129 Zob. zwłaszcza G. Denti, Architettura a Milano tra Controri-
forma e Barocco, Firenze 1988, s. 11-95; J- Alexander, From Re-
naissance, s. 201-202 (jakwprzyp. 127).
130 G.B. Maderna, Per larchitettura religiosa, s. 49-50 (jak w przyp. 2).
131 Zob. np. K. Woisetschlager, Der innerosterreichische Hofkiin-
stler Giovanni Pietro da Pomis 1569 bis 1633, Graz 1973, passim;
M. Karpowicz, L’influsso di Pellegrino Tibaldi sulldrchitettura
polacca. Andrea Spezza e gli altri, „Arte Lombarda”, serie nuova,
94/95> 1990, s. 90-99-
132 J. Bober, A „Flagelletion of Christ” by Gulio Cesare Procaccini
Programm and Pictoral Style in Borromean Milan, „Atre Lom-
barda”, nuova serie, 73/74/75, 1985, s. 55-80; RA. Jones, Federi-
co Borromeo, passim (jak w przyp. 52); I. Bianchi, La „politica“,
passim (przyp. 50); H. Steinemann, Eine Bildertheorie, passim
(jak w przyp. 52); P. Prodi, Richerce sulla teoria, s. 81-158 (jak
wprzyp. 1).