DOI Artikel:
Grzęda, Mateusz: Obraz i społeczna gra ról: przedstawienia portretowe a badania nad tożsamością w późnym średniowieczu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.54670#0018
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 18: 2020/PL ISSN 0071-6723
MATEUSZ GRZĘDA
Uniwersytet Jagielloński
OBRAZ I SPOŁECZNA GRA RÓL:
PRZEDSTAWIENIA PORTRETOWE A BADANIA
NAD TOŻSAMOŚCIĄ W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU
W Galerii Uffizi znajduje się malowana pokrywa nieza-
chowanego obrazu. Przypisywana Ridolfowi Ghirlandaio-
wi i wykonana zapewne około 1510 roku tablica przedsta-
wia maskę umieszczoną między groteskowymi chimera-
mi, podtrzymującymi łapami dwie mniejsze maski1 (il. 1).
Rozproszony równomiernie na powierzchni pokrywy
monochromatyczny ornament ma barwę kamienia, pod-
czas gdy masce nadano cielisty kolor żywej twarzy. Nie
ulega dzisiaj wątpliwości, że obraz, z którym pokrywa
była pierwotnie połączona, był portretem, do którego jej
treść się odnosiła. Maska zasłaniała osobę upamiętnioną
na portrecie i sygnalizowała, że pod powierzchnią pokry-
wy znajduje się twarz człowieka. Sensu przedstawienia
dopełnia łacińska inskrypcja, zapisana antykwą tuż nad
maską: SVA QVIQVE PERSONA. Kluczowe jest słowo
persona, które już w rzymskim antyku było wieloznacz-
ne - oznaczało maskę noszoną przez aktora w czasie dra-
matu, a także rolę - zarówno tę odgrywaną w dramacie,
jak również tę, w którą przyoblekła człowieka natura,
a którą człowiek musi odgrywać w swoim życiu2. Gra tych
znaczeń była zamierzona i z pewnością zrozumiała dla
1 A. Dülberg, Privatporträts: Geschichte und Pomologie einer Gat-
tung im 15. und 16. Jahrhundert, Berlin 1990, nr kat. 172, il. 126;
H. Baader, Anonym: „Sua cuique Persona”. Maske, Rolle, Porträt
(ca. 1520), [w:] Porträt, red. R. Preimesberger, H. Baader, N. Su-
thor, Berlin 1999, s. 239-249.
2 H. Baader, Anonym, s. 240 (jak w przyp. 1); H. Belting, Fa-
ces. Historia twarzy, tłum. T. Zatorski, Gdańsk 2015, s. 121-122.
O motywie maski w antyku zob. H. Cancik, Text and Context: The
Four Personae (masks, roles) of Man (Panaitios - Cicero) (Cicero,
De Officiis 1,107. n5f [w:] Self, Soul, and Body in Religious Expe-
rience, red. A. I. Baumgarten, J. Assmann, G. Stroumsa, Leiden-
Boston-Köln 1998, s. 335-346.
renesansowego odbiorcy dzieła. Pokrywa głosiła, że „każ-
demu w życiu przypada w udziale rola”, formułując praw-
dę wielokrotnie wyrażaną w pismach współczesnych hu-
manistów i literatów3. Maska na pokrywie nie odnosiła się
jednak do żywej twarzy człowieka, lecz do twarzy malo-
wanej, była w istocie komentarzem na temat samego por-
tretu, sugerując, że jest on - jako gatunek artystyczny -
niczym innym, jak maską uwiecznionej na niej postaci.
Stanowiący odwzorowanie wyglądu człowieka portret był
jak maska w takim sensie, że redukował twarz człowieka
do jednego przedstawienia, zamieniał żywą twarz modela
w martwy przedmiot, który z racji podobieństwa do swo-
jego pierwowzoru był zdolny go reprezentować - zastępo-
wać w miejscach, w których ten był nieobecny. Stawał się
sobowtórem człowieka, uwieczniającym go w zwierciadle
ról, odgrywanych na scenie życia. Portret był paralelą ma-
ski, gdyż podobnie jak ona odsłaniał i zakrywał. Odsłaniał
widok twarzy, utrwalał jej cechy charakterystyczne i po-
kazywał człowieka jako jednostkę. Jednocześnie zakrywał,
gdyż pokazywał modela nie takim, jakim był, lecz takim,
jakim chciał być pokazany - operując konwencjonalny-
mi środkami, łącząc fragmenty rzeczywistości z wzorami
funkcjonującymi w sferze obrazowej, na nowo konstytuo-
wał jego tożsamość w odniesieniu do przyjętych w społe-
czeństwie norm i kategorii4.
Symboliczna wymowa maski i łacińskiej inskrypcji na
pokrywie w Galerii Uffizi, inaczej niż główny nurt wczes-
nonowożytnej teorii portretu, koncentruje uwagę od-
biorcy nie na kwestii podobieństwa obrazu do prototypu
3 Zob. H. Baader, Anonym, s. 242-243 (jak w przyp. 1); H. Bel-
ting, Faces, s. 122-124 (jak w przyp. 2).
4 Zob. O. Bätschmann, P. Griener, Hans Holbein, London 1997,
s. 150; H. Belting, Faces, s. 120-121 (jak w przyp. 2).
[@O©Q|
Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL).
Seria Nowa, t. 18: 2020/PL ISSN 0071-6723
MATEUSZ GRZĘDA
Uniwersytet Jagielloński
OBRAZ I SPOŁECZNA GRA RÓL:
PRZEDSTAWIENIA PORTRETOWE A BADANIA
NAD TOŻSAMOŚCIĄ W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU
W Galerii Uffizi znajduje się malowana pokrywa nieza-
chowanego obrazu. Przypisywana Ridolfowi Ghirlandaio-
wi i wykonana zapewne około 1510 roku tablica przedsta-
wia maskę umieszczoną między groteskowymi chimera-
mi, podtrzymującymi łapami dwie mniejsze maski1 (il. 1).
Rozproszony równomiernie na powierzchni pokrywy
monochromatyczny ornament ma barwę kamienia, pod-
czas gdy masce nadano cielisty kolor żywej twarzy. Nie
ulega dzisiaj wątpliwości, że obraz, z którym pokrywa
była pierwotnie połączona, był portretem, do którego jej
treść się odnosiła. Maska zasłaniała osobę upamiętnioną
na portrecie i sygnalizowała, że pod powierzchnią pokry-
wy znajduje się twarz człowieka. Sensu przedstawienia
dopełnia łacińska inskrypcja, zapisana antykwą tuż nad
maską: SVA QVIQVE PERSONA. Kluczowe jest słowo
persona, które już w rzymskim antyku było wieloznacz-
ne - oznaczało maskę noszoną przez aktora w czasie dra-
matu, a także rolę - zarówno tę odgrywaną w dramacie,
jak również tę, w którą przyoblekła człowieka natura,
a którą człowiek musi odgrywać w swoim życiu2. Gra tych
znaczeń była zamierzona i z pewnością zrozumiała dla
1 A. Dülberg, Privatporträts: Geschichte und Pomologie einer Gat-
tung im 15. und 16. Jahrhundert, Berlin 1990, nr kat. 172, il. 126;
H. Baader, Anonym: „Sua cuique Persona”. Maske, Rolle, Porträt
(ca. 1520), [w:] Porträt, red. R. Preimesberger, H. Baader, N. Su-
thor, Berlin 1999, s. 239-249.
2 H. Baader, Anonym, s. 240 (jak w przyp. 1); H. Belting, Fa-
ces. Historia twarzy, tłum. T. Zatorski, Gdańsk 2015, s. 121-122.
O motywie maski w antyku zob. H. Cancik, Text and Context: The
Four Personae (masks, roles) of Man (Panaitios - Cicero) (Cicero,
De Officiis 1,107. n5f [w:] Self, Soul, and Body in Religious Expe-
rience, red. A. I. Baumgarten, J. Assmann, G. Stroumsa, Leiden-
Boston-Köln 1998, s. 335-346.
renesansowego odbiorcy dzieła. Pokrywa głosiła, że „każ-
demu w życiu przypada w udziale rola”, formułując praw-
dę wielokrotnie wyrażaną w pismach współczesnych hu-
manistów i literatów3. Maska na pokrywie nie odnosiła się
jednak do żywej twarzy człowieka, lecz do twarzy malo-
wanej, była w istocie komentarzem na temat samego por-
tretu, sugerując, że jest on - jako gatunek artystyczny -
niczym innym, jak maską uwiecznionej na niej postaci.
Stanowiący odwzorowanie wyglądu człowieka portret był
jak maska w takim sensie, że redukował twarz człowieka
do jednego przedstawienia, zamieniał żywą twarz modela
w martwy przedmiot, który z racji podobieństwa do swo-
jego pierwowzoru był zdolny go reprezentować - zastępo-
wać w miejscach, w których ten był nieobecny. Stawał się
sobowtórem człowieka, uwieczniającym go w zwierciadle
ról, odgrywanych na scenie życia. Portret był paralelą ma-
ski, gdyż podobnie jak ona odsłaniał i zakrywał. Odsłaniał
widok twarzy, utrwalał jej cechy charakterystyczne i po-
kazywał człowieka jako jednostkę. Jednocześnie zakrywał,
gdyż pokazywał modela nie takim, jakim był, lecz takim,
jakim chciał być pokazany - operując konwencjonalny-
mi środkami, łącząc fragmenty rzeczywistości z wzorami
funkcjonującymi w sferze obrazowej, na nowo konstytuo-
wał jego tożsamość w odniesieniu do przyjętych w społe-
czeństwie norm i kategorii4.
Symboliczna wymowa maski i łacińskiej inskrypcji na
pokrywie w Galerii Uffizi, inaczej niż główny nurt wczes-
nonowożytnej teorii portretu, koncentruje uwagę od-
biorcy nie na kwestii podobieństwa obrazu do prototypu
3 Zob. H. Baader, Anonym, s. 242-243 (jak w przyp. 1); H. Bel-
ting, Faces, s. 122-124 (jak w przyp. 2).
4 Zob. O. Bätschmann, P. Griener, Hans Holbein, London 1997,
s. 150; H. Belting, Faces, s. 120-121 (jak w przyp. 2).
[@O©Q|
Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL).