DOI Artikel:
Walczak, Marek: Paul Crossley (1945–2019)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.54670#0106
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 18: 2020/PL ISSN 0071-6723
PAUL CROSSLEY (1945-2019)
n grudnia 2019 roku w Londynie zmarł prof. Paul Crossley
(ur. 19 lipca 1945), jeden z najwybitniejszych badaczy ar-
chitektury gotyckiej i niestrudzony propagator polskiej
historii, nauki i najszerzej rozumianej kultury. Subtelny
znawca sztuk plastycznych, próbujący sił w akwareli, ale
też w muzyce, którą praktykował jako uzdolniony pianista-
-amator, pasjonat sportu, a w szczególności krykieta, swo-
ją wszechstronną formację intelektualną zawdzięczał po-
bytowi w katolickiej szkole dla chłopców w Downside. Ta
zasłużona placówka edukacyjna została założona w 1617
roku przez angielskich i walijskich benedyktynów przeby-
wających na uchodźstwie w Douai we Francji, skąd w 1795
roku została przeniesiona do Anglii, gdzie jej siedzi-
bą stał się prywatny dom jednego z dawnych uczniów -
sir Edwarda Smythe’a w Shropshire. W1814 roku przenie-
siono ją do Downside Abbey w południowo-zachodniej
Anglii w Stratton-on-the-Fosse, pomiędzy Bath, Frome,
Wells i Bruton. Katolickie wyznanie i wykształcenie wy-
różniały Paula w rodzinnej Anglii i pozwalały na subtel-
niejsze rozumienie architektury średniowiecznej w kon-
tekście jej funkcji liturgicznych, symboliki i zależności od
współczesnej teologii. Jak podkreślił jeden z jego uczniów,
Matthew Reeve (Queens University): „badania Paula
Crossleya od samego początku prezentowały absolutnie
całościowy obraz sztuki późnośredniowiecznej”1. Choć
w Downside rozwinęła się wrażliwość estetyczna przy-
szłego badacza sztuki średniowiecznej, to równie wyraź-
nie zarysowany talent retoryczny skłonił go do rozpoczę-
cia studiów prawniczych w Trinity College w Cambridge
(1963)2. Mimo objęcia funkcji przewodniczącego związku
miejscowych studentów, po dwóch latach zmienił kieru-
nek i rozpoczął studia z historii sztuki, które ukończył
1 M. Reeve, [recenzja] Zoé Opacie and Achim Timmermann,
eds., Architecture, Liturgy and Identity: Liber Amicorum Paul
Crossley. (Studies in Gothic Art 1.), Turnhout: Brepols, 2011.
Paper. Pp. xvi, 334; 188 black-and-white figures. €80. ISBN:
978-2-503-53167-0. Zoë Opacie and Achim Timmermann, eds.,
Image, Memory and Devotion: Liber Amicorum Paul Crossley.
(Studies in Gothic Art 2.) Turnhout: Brepols, 2011. Paper. Pp. vii, 287;
137 black-and-white figures. €80. ISBN: 978-2-503-53168-7.
doi:io.ioi7/Soo387i34i4OOi34i, „Speculum”, 89, 2014,3, s. 813.
2 https://courtauld.ac.uk/professor-paul-crossley-1945-2o19 (do-
stęp: 15.11.2020).
w 1967 roku. W czasie przygotowań do doktoratu, los ze-
tknął go z Georgern Zarneckim (Jerzym Żarneckim), wi-
cedyrektorem Courtauld Institute of Art w Londynie, któ-
ry został jego opiekunem naukowym i mentorem. Młody
Crossley zaprzyjaźnił się wówczas z Peterem Kidsonem,
najwybitniejszym i najbardziej wpływowym w swoim po-
koleniu brytyjskim badaczem architektury gotyckiej, któ-
ry - chociaż o pokolenie starszy (ur. 1925) - zmarł zale-
dwie dziesięć miesięcy przed nim (10 lutego 2019). Paul
powoływał się na Kidsona bardzo często i zawsze z aten-
cją, używając jedynie inicjałów - „P.K.”3.
Trudno powiedzieć, co zdecydowało, że Zarnecki za-
proponował doktorantowi niemającemu żadnych związ-
ków z Europą Środkowo-Wschodnią egzotyczny, a z punk-
tu widzenia organizacyjnego wręcz karkołomny temat
zza żelaznej kurtyny. Kluczowe było zapewne to, że ów
najbardziej uznany badacz sztuki romańskiej w Wielkiej
Brytanii ukończył studia na Uniwersytecie Jagiellońskim
(1938) i pozostał gorącym, polskim patriotą. Punktem wyj-
ścia stała się nieco zapomniana koncepcja Nicolausa Pevs-
nera o obecności w architekturze ceglanej Niżu Bałtyckie-
go rozwiązań zaczerpniętych z gotyku angielskiego. Zarne-
cki omówił ze znajomymi przez telefon warunki pobytu
Crossleya w Polsce, a kluczowe miało okazać się spotka-
nie na dworcu głównym w Krakowie z „kobietą w zielo-
nym berecie”, która miała zaprowadzić młodego Anglika
do prof. Lecha Kalinowskiego. Pobyt okazał się nad wyraz
owocny i odcisnął na Crossleyu silne piętno - do końca ży-
cia wspominał „Lecha” z największą atencją, Kraków i za-
poznanych w nim przyjaciół z ogromnym wzruszeniem,
a Polskę ze szczególną sympatią. Szybko opanował pod-
stawy języka i zebrał materiały do dysertacji, którą poświę-
cił architekturze sakralnej na dworze Kazimierza Wielkie-
go. Jak napisał Paul Kindson: „jego wybór tematu badań
był prawie jak skok w ciemną otchłań”4. Sugestywna wizja
fundacji architektonicznych wielkiego władcy została op-
arta nie tylko na badaniach źródłowych i szczegółowych
3 P. Crossley, P. Draper, Professor Peter Kidson: 23 August 1925 -
10 February 2019, „The Journal of the British Archaeological As-
sociation”, 172, 2019, s. 176-178.
4 P. Kidson, Paul Crossley as a Student, [w:] Architecture, Litur-
gy and Identity. Liber Amicorum Paul Crossley, red. Z. Opaćić,
A. Timmerman, Turnhout 2011, s. XII.
Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL).
Seria Nowa, t. 18: 2020/PL ISSN 0071-6723
PAUL CROSSLEY (1945-2019)
n grudnia 2019 roku w Londynie zmarł prof. Paul Crossley
(ur. 19 lipca 1945), jeden z najwybitniejszych badaczy ar-
chitektury gotyckiej i niestrudzony propagator polskiej
historii, nauki i najszerzej rozumianej kultury. Subtelny
znawca sztuk plastycznych, próbujący sił w akwareli, ale
też w muzyce, którą praktykował jako uzdolniony pianista-
-amator, pasjonat sportu, a w szczególności krykieta, swo-
ją wszechstronną formację intelektualną zawdzięczał po-
bytowi w katolickiej szkole dla chłopców w Downside. Ta
zasłużona placówka edukacyjna została założona w 1617
roku przez angielskich i walijskich benedyktynów przeby-
wających na uchodźstwie w Douai we Francji, skąd w 1795
roku została przeniesiona do Anglii, gdzie jej siedzi-
bą stał się prywatny dom jednego z dawnych uczniów -
sir Edwarda Smythe’a w Shropshire. W1814 roku przenie-
siono ją do Downside Abbey w południowo-zachodniej
Anglii w Stratton-on-the-Fosse, pomiędzy Bath, Frome,
Wells i Bruton. Katolickie wyznanie i wykształcenie wy-
różniały Paula w rodzinnej Anglii i pozwalały na subtel-
niejsze rozumienie architektury średniowiecznej w kon-
tekście jej funkcji liturgicznych, symboliki i zależności od
współczesnej teologii. Jak podkreślił jeden z jego uczniów,
Matthew Reeve (Queens University): „badania Paula
Crossleya od samego początku prezentowały absolutnie
całościowy obraz sztuki późnośredniowiecznej”1. Choć
w Downside rozwinęła się wrażliwość estetyczna przy-
szłego badacza sztuki średniowiecznej, to równie wyraź-
nie zarysowany talent retoryczny skłonił go do rozpoczę-
cia studiów prawniczych w Trinity College w Cambridge
(1963)2. Mimo objęcia funkcji przewodniczącego związku
miejscowych studentów, po dwóch latach zmienił kieru-
nek i rozpoczął studia z historii sztuki, które ukończył
1 M. Reeve, [recenzja] Zoé Opacie and Achim Timmermann,
eds., Architecture, Liturgy and Identity: Liber Amicorum Paul
Crossley. (Studies in Gothic Art 1.), Turnhout: Brepols, 2011.
Paper. Pp. xvi, 334; 188 black-and-white figures. €80. ISBN:
978-2-503-53167-0. Zoë Opacie and Achim Timmermann, eds.,
Image, Memory and Devotion: Liber Amicorum Paul Crossley.
(Studies in Gothic Art 2.) Turnhout: Brepols, 2011. Paper. Pp. vii, 287;
137 black-and-white figures. €80. ISBN: 978-2-503-53168-7.
doi:io.ioi7/Soo387i34i4OOi34i, „Speculum”, 89, 2014,3, s. 813.
2 https://courtauld.ac.uk/professor-paul-crossley-1945-2o19 (do-
stęp: 15.11.2020).
w 1967 roku. W czasie przygotowań do doktoratu, los ze-
tknął go z Georgern Zarneckim (Jerzym Żarneckim), wi-
cedyrektorem Courtauld Institute of Art w Londynie, któ-
ry został jego opiekunem naukowym i mentorem. Młody
Crossley zaprzyjaźnił się wówczas z Peterem Kidsonem,
najwybitniejszym i najbardziej wpływowym w swoim po-
koleniu brytyjskim badaczem architektury gotyckiej, któ-
ry - chociaż o pokolenie starszy (ur. 1925) - zmarł zale-
dwie dziesięć miesięcy przed nim (10 lutego 2019). Paul
powoływał się na Kidsona bardzo często i zawsze z aten-
cją, używając jedynie inicjałów - „P.K.”3.
Trudno powiedzieć, co zdecydowało, że Zarnecki za-
proponował doktorantowi niemającemu żadnych związ-
ków z Europą Środkowo-Wschodnią egzotyczny, a z punk-
tu widzenia organizacyjnego wręcz karkołomny temat
zza żelaznej kurtyny. Kluczowe było zapewne to, że ów
najbardziej uznany badacz sztuki romańskiej w Wielkiej
Brytanii ukończył studia na Uniwersytecie Jagiellońskim
(1938) i pozostał gorącym, polskim patriotą. Punktem wyj-
ścia stała się nieco zapomniana koncepcja Nicolausa Pevs-
nera o obecności w architekturze ceglanej Niżu Bałtyckie-
go rozwiązań zaczerpniętych z gotyku angielskiego. Zarne-
cki omówił ze znajomymi przez telefon warunki pobytu
Crossleya w Polsce, a kluczowe miało okazać się spotka-
nie na dworcu głównym w Krakowie z „kobietą w zielo-
nym berecie”, która miała zaprowadzić młodego Anglika
do prof. Lecha Kalinowskiego. Pobyt okazał się nad wyraz
owocny i odcisnął na Crossleyu silne piętno - do końca ży-
cia wspominał „Lecha” z największą atencją, Kraków i za-
poznanych w nim przyjaciół z ogromnym wzruszeniem,
a Polskę ze szczególną sympatią. Szybko opanował pod-
stawy języka i zebrał materiały do dysertacji, którą poświę-
cił architekturze sakralnej na dworze Kazimierza Wielkie-
go. Jak napisał Paul Kindson: „jego wybór tematu badań
był prawie jak skok w ciemną otchłań”4. Sugestywna wizja
fundacji architektonicznych wielkiego władcy została op-
arta nie tylko na badaniach źródłowych i szczegółowych
3 P. Crossley, P. Draper, Professor Peter Kidson: 23 August 1925 -
10 February 2019, „The Journal of the British Archaeological As-
sociation”, 172, 2019, s. 176-178.
4 P. Kidson, Paul Crossley as a Student, [w:] Architecture, Litur-
gy and Identity. Liber Amicorum Paul Crossley, red. Z. Opaćić,
A. Timmerman, Turnhout 2011, s. XII.
Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL).