DOI issue:
Kronika Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności za rok 2019
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.54670#0113
112
kościoła został on zaangażowany za pośrednictwem swego
przyjaciela - krakowskiego malarza Bohdana Meleniewskie-
go, który pomagał mu także przy prowadzonych w świątyni
pracach. Wykonywanie stiuków było na tyle pracochłonne,
że trzeba było również skorzystać z pomocy znanego kra-
kowskiego sztukatora Władysława Piątkowskiego.
Ukończona restauracja wnętrza wraz z wprowadzony-
mi przez Celana figurami w niszach i edikulową strukturą
w prezbiterium, spotkała się z krytyką ówczesnego konser-
watora Bogdana Tretera, którego postulaty - omówione bar-
dziej szczegółowo w referacie - właściwie nie zostały zreali-
zowane (prawdopodobnie ze względu na koszty).
Wyjątkowym elementem wyposażenia wnętrza kościoła
św. Agnieszki jest alabastrowy ołtarz stały w formie kopu-
łowego baldachimu, wykonany w słynnej Fabryce Wyrobów
Alabastrowych ks. Czartoryskich w Żurawnie, osadzony na
mensie. Dzieło to jest - jak się wydaje - jedynym elementem
projektowanej, lecz niezrealizowanej koncepcji wnętrza, za-
proponowanej przez architekta Józefa Szostakiewicza, współ-
pracującego z „alabastrownią” w Żurawnie i odpowiadające-
go za poziom artystyczny wykonywanych tam dzieł oraz za
projekty elementów architektury i wyposażenia wnętrz (ołta-
rzy, ambon, chrzcielnic itd.). Ostatecznie zrezygnowano tak-
że z odtworzenia nowożytnych dekoracji malarskich w lune-
tach okiennych, choć planowano je jeszcze w 1931 roku. Inte-
resująco brzmią ponadto również niezrealizowane pomysły
„malowania obrazów Stacji Męki Pańskiej na ścianach” oraz
wprowadzenie „lustra między pilastrami”, które to rozwiąza-
nie odwoływałoby się zapewne do aranżacji wnętrza kościoła
Misjonarzy na krakowskim Stradomiu.
14 III dr Kinga Blaschke, dr Michał Kurzej, Rysunki ze zbio-
rów Archiwum Klasztoru Jezuitów w Kłodzku
Zbiory archiwum, oprócz ogromnego znaczenia dla historii
regionu, mają także dużą wartość artystyczną. Wśród oko-
ło 280 dokumentów pochodzących z czasów, kiedy parafia
należała do joannitów, znajduje się kilka bogato ilumino-
wanych dyplomów z okazałymi pieczęciami kardynalski-
mi. Unikatowym zabytkiem jest piętnastowieczny rysunek,
ukazujący Zmartwychwstanie, będący zapewne nieukoń-
czoną miniaturą księgi liturgicznej, który wykorzystano
jako oprawę dokumentu z 1442 roku. Osobny dział stanowi
kolekcja rysunków, z których część została w latach osiem-
dziesiątych XX wieku przeniesiona do Archiwum Prowincji
w Krakowie, gdzie zostały już wcześniej zinwentaryzowane,
a niektóre także opublikowane przez Dariusza Galewskie-
go. W Kłodzku pozostało 56 szkiców malarskich, 7 przery-
sów rycin ukazujących dekoracje pogrzebowe z początku
XVIII wieku oraz 52 projekty dzieł małej i monumentalnej
architektury. Wśród tych ostatnich największą grupę sta-
nowią 24 projekty, za których autora uznaliśmy jezuickie-
go architekta Simona Pitza (ur. 1592 w Mesocco, zm. 1669
w Kłodzku). Jeden z nich jest sygnowany, a na tożsame au-
torstwo pozostałych wskazują liczne podobieństwa w sposo-
bie wykreślania lub kształcie planowanych budowli. W ten
sam sposób ustaliliśmy autorstwo Pitza w stosunku do
47 projektów przeniesionych do Krakowa. Jest to więc jeden
z większych zbiorów projektów, pozostawionych przez sie-
demnastowiecznego architekta. Do początku XX wieku Pitz
był postacią praktycznie nieznaną. Podstawowe informacje
o nim zebrała Lenka Ććśkova (2005 - praca magisterska),
a ostatnio Dana Toufarovå (2019 - praca doktorska, opubli-
kowana już po naszym referacie) opisała, w oparciu o archi-
walia, jego działalność w Czechach i zidentyfikowała część
projektów zachowanych w Krakowie. Jej ustalenia wymaga-
ją jednak uzupełnienia o wnioski wynikające z zestawienia
projektów krakowskich i kłodzkich, które częściowo doty-
czą tych samych budowli. Najciekawszym przykładem jest
kościół Jezuitów w Łucku, dla którego w Krakowie zachował
się rzut bliski zrealizowanemu, a w Kłodzku wersje wstępne
i przekrój. W związku z tym należy odrzucić dotychczaso-
wy pogląd, oparty na wątłych przesłankach, wiążący autor-
stwo tego kościoła z Brianem, i uznać Pitza za jego autora.
W związku z tym trzeba również zrewidować zaproponowa-
ną przez Toufarovą chronologię dzieł Pitza i przyjąć, że jego
prace w Rzeczypospolitej (wcześniejszy był zapewne projekt
kolegium w Lublinie) wyprzedzają jego znane prace dla pro-
wincji czeskiej.
11 IV dr hab. Andrzej Szczerski, Geografie modernizmu -
Gdynia i Tel-Awiw
Tekst opublikowany jako:
Gdynia - Tel Awiw: modernizm i państwo, [w:] Gdynia - Tel
Awiw, red. A. Tanikowski, katalog wystawy w Muzeum Hi-
storii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2019, s. 42-49.
9 V dr Sławomir Skrzyniarz, Uwagi o funkcji i genezie przed-
stawień posągów pogańskich w miniaturach Menologionu
Bazylego II
Powstały około 1000 roku, od XVII wieku przechowywany
w Bibliotece Watykańskiej, Menologion Bazylego II (Vat.
Graec. 1613) należy do najwybitniejszych dzieł bizantyńskie-
go malarstwa książkowego. Swą wyjątkową rangę zawdzięcza
między innymi ogromnej liczbie 430 sygnowanych (!) minia-
tur, które towarzyszą krótkim, szesnastowersowym wzmian-
kom na temat świąt oraz wspomnień świętych przypadają-
cych na kolejne dni roku liturgicznego, a ściśle - pierwszej
jego połowy (od września do lutego), do której ogranicza
się zawartość kodeksu. Ilustracje odnoszące się do świętych,
w zdecydowanej większości ukazujące sceny męczeństwa,
wymownie świadczą o zróżnicowaniu tego szczególnego
działu ikonografii bizantyńskiej. W niektórych miniaturach
ze scenami męczeństw albo ukazujących świętego (który nie
poniósł śmierci męczeńskiej) w reprezentacyjnym ujęciu
frontalnym, wśród składających się na tło budowli i/lub ele-
mentów krajobrazu, pojawiają się przedstawienia posągów.
Pozy, zdominowana przez ugry, brązy i złocenia kolorystyka,
jak też precyzyjny modelunek światłocieniowy nagich posta-
ci ustawionych na postumentach lub kolumnach, nie pozo-
stawiają wątpliwości, że chodzi o wykonane z brązu posągi
pogańskich bóstw.
Bodaj jedyną jak dotąd próbę wyjaśnienia tej ikonograficznej
specyfiki watykańskiego rękopisu - podkreślanej już przez
pierwszych jego badaczy - podjął Cyril Mango w swoim pio-
nierskim studium na temat stosunku Bizantyńczyków do
dzieł starożytnej rzeźby greckiej i rzymskiej (Antique Statu-
ary and the Byzantine Beholder, „Dumbarton Oaks Papers”,
kościoła został on zaangażowany za pośrednictwem swego
przyjaciela - krakowskiego malarza Bohdana Meleniewskie-
go, który pomagał mu także przy prowadzonych w świątyni
pracach. Wykonywanie stiuków było na tyle pracochłonne,
że trzeba było również skorzystać z pomocy znanego kra-
kowskiego sztukatora Władysława Piątkowskiego.
Ukończona restauracja wnętrza wraz z wprowadzony-
mi przez Celana figurami w niszach i edikulową strukturą
w prezbiterium, spotkała się z krytyką ówczesnego konser-
watora Bogdana Tretera, którego postulaty - omówione bar-
dziej szczegółowo w referacie - właściwie nie zostały zreali-
zowane (prawdopodobnie ze względu na koszty).
Wyjątkowym elementem wyposażenia wnętrza kościoła
św. Agnieszki jest alabastrowy ołtarz stały w formie kopu-
łowego baldachimu, wykonany w słynnej Fabryce Wyrobów
Alabastrowych ks. Czartoryskich w Żurawnie, osadzony na
mensie. Dzieło to jest - jak się wydaje - jedynym elementem
projektowanej, lecz niezrealizowanej koncepcji wnętrza, za-
proponowanej przez architekta Józefa Szostakiewicza, współ-
pracującego z „alabastrownią” w Żurawnie i odpowiadające-
go za poziom artystyczny wykonywanych tam dzieł oraz za
projekty elementów architektury i wyposażenia wnętrz (ołta-
rzy, ambon, chrzcielnic itd.). Ostatecznie zrezygnowano tak-
że z odtworzenia nowożytnych dekoracji malarskich w lune-
tach okiennych, choć planowano je jeszcze w 1931 roku. Inte-
resująco brzmią ponadto również niezrealizowane pomysły
„malowania obrazów Stacji Męki Pańskiej na ścianach” oraz
wprowadzenie „lustra między pilastrami”, które to rozwiąza-
nie odwoływałoby się zapewne do aranżacji wnętrza kościoła
Misjonarzy na krakowskim Stradomiu.
14 III dr Kinga Blaschke, dr Michał Kurzej, Rysunki ze zbio-
rów Archiwum Klasztoru Jezuitów w Kłodzku
Zbiory archiwum, oprócz ogromnego znaczenia dla historii
regionu, mają także dużą wartość artystyczną. Wśród oko-
ło 280 dokumentów pochodzących z czasów, kiedy parafia
należała do joannitów, znajduje się kilka bogato ilumino-
wanych dyplomów z okazałymi pieczęciami kardynalski-
mi. Unikatowym zabytkiem jest piętnastowieczny rysunek,
ukazujący Zmartwychwstanie, będący zapewne nieukoń-
czoną miniaturą księgi liturgicznej, który wykorzystano
jako oprawę dokumentu z 1442 roku. Osobny dział stanowi
kolekcja rysunków, z których część została w latach osiem-
dziesiątych XX wieku przeniesiona do Archiwum Prowincji
w Krakowie, gdzie zostały już wcześniej zinwentaryzowane,
a niektóre także opublikowane przez Dariusza Galewskie-
go. W Kłodzku pozostało 56 szkiców malarskich, 7 przery-
sów rycin ukazujących dekoracje pogrzebowe z początku
XVIII wieku oraz 52 projekty dzieł małej i monumentalnej
architektury. Wśród tych ostatnich największą grupę sta-
nowią 24 projekty, za których autora uznaliśmy jezuickie-
go architekta Simona Pitza (ur. 1592 w Mesocco, zm. 1669
w Kłodzku). Jeden z nich jest sygnowany, a na tożsame au-
torstwo pozostałych wskazują liczne podobieństwa w sposo-
bie wykreślania lub kształcie planowanych budowli. W ten
sam sposób ustaliliśmy autorstwo Pitza w stosunku do
47 projektów przeniesionych do Krakowa. Jest to więc jeden
z większych zbiorów projektów, pozostawionych przez sie-
demnastowiecznego architekta. Do początku XX wieku Pitz
był postacią praktycznie nieznaną. Podstawowe informacje
o nim zebrała Lenka Ććśkova (2005 - praca magisterska),
a ostatnio Dana Toufarovå (2019 - praca doktorska, opubli-
kowana już po naszym referacie) opisała, w oparciu o archi-
walia, jego działalność w Czechach i zidentyfikowała część
projektów zachowanych w Krakowie. Jej ustalenia wymaga-
ją jednak uzupełnienia o wnioski wynikające z zestawienia
projektów krakowskich i kłodzkich, które częściowo doty-
czą tych samych budowli. Najciekawszym przykładem jest
kościół Jezuitów w Łucku, dla którego w Krakowie zachował
się rzut bliski zrealizowanemu, a w Kłodzku wersje wstępne
i przekrój. W związku z tym należy odrzucić dotychczaso-
wy pogląd, oparty na wątłych przesłankach, wiążący autor-
stwo tego kościoła z Brianem, i uznać Pitza za jego autora.
W związku z tym trzeba również zrewidować zaproponowa-
ną przez Toufarovą chronologię dzieł Pitza i przyjąć, że jego
prace w Rzeczypospolitej (wcześniejszy był zapewne projekt
kolegium w Lublinie) wyprzedzają jego znane prace dla pro-
wincji czeskiej.
11 IV dr hab. Andrzej Szczerski, Geografie modernizmu -
Gdynia i Tel-Awiw
Tekst opublikowany jako:
Gdynia - Tel Awiw: modernizm i państwo, [w:] Gdynia - Tel
Awiw, red. A. Tanikowski, katalog wystawy w Muzeum Hi-
storii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2019, s. 42-49.
9 V dr Sławomir Skrzyniarz, Uwagi o funkcji i genezie przed-
stawień posągów pogańskich w miniaturach Menologionu
Bazylego II
Powstały około 1000 roku, od XVII wieku przechowywany
w Bibliotece Watykańskiej, Menologion Bazylego II (Vat.
Graec. 1613) należy do najwybitniejszych dzieł bizantyńskie-
go malarstwa książkowego. Swą wyjątkową rangę zawdzięcza
między innymi ogromnej liczbie 430 sygnowanych (!) minia-
tur, które towarzyszą krótkim, szesnastowersowym wzmian-
kom na temat świąt oraz wspomnień świętych przypadają-
cych na kolejne dni roku liturgicznego, a ściśle - pierwszej
jego połowy (od września do lutego), do której ogranicza
się zawartość kodeksu. Ilustracje odnoszące się do świętych,
w zdecydowanej większości ukazujące sceny męczeństwa,
wymownie świadczą o zróżnicowaniu tego szczególnego
działu ikonografii bizantyńskiej. W niektórych miniaturach
ze scenami męczeństw albo ukazujących świętego (który nie
poniósł śmierci męczeńskiej) w reprezentacyjnym ujęciu
frontalnym, wśród składających się na tło budowli i/lub ele-
mentów krajobrazu, pojawiają się przedstawienia posągów.
Pozy, zdominowana przez ugry, brązy i złocenia kolorystyka,
jak też precyzyjny modelunek światłocieniowy nagich posta-
ci ustawionych na postumentach lub kolumnach, nie pozo-
stawiają wątpliwości, że chodzi o wykonane z brązu posągi
pogańskich bóstw.
Bodaj jedyną jak dotąd próbę wyjaśnienia tej ikonograficznej
specyfiki watykańskiego rękopisu - podkreślanej już przez
pierwszych jego badaczy - podjął Cyril Mango w swoim pio-
nierskim studium na temat stosunku Bizantyńczyków do
dzieł starożytnej rzeźby greckiej i rzymskiej (Antique Statu-
ary and the Byzantine Beholder, „Dumbarton Oaks Papers”,