DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.45210#0191
Ulrich Schaaf
Kościół Pokoju w Świdnicy - przedsionki autorstwa Hansa Poelziga
i ich znaczenie ze względów konserwatorskich
HISTORIA BUDOWY I RENOWACJE KONSTRUKCJI SZKIELETOWEJ KOŚCIOŁA POKOJU'
Na mocy traktatu pokojowego podpisanego w 1648 r. w Munster i Osnabruck cesarz zezwolił śląskim protestantom
wznieść na własny koszt i we wskazanym miejscu trzy kościoły poza murami miast: Świdnicy, Jawora i Głogowa („Drey
Kirchen, auł ihre eigene Kosten, ausser den Stadten Schweidnitz, Jauer, und Glogau, bey der Stadtmauer am darzu beque-
men, von Jhrer Kayserl. Mays. Befehl designirten Orten, nach getroffenem Frieden aufzubauen, so bald sie solches begehren
werden"2). Wydane trzy lata później zezwolenie na budowę zastrzegało jednak, że kościoły, plebanie i domy dzwonników
mogg być budowane wyłącznie z drewna i gliny („DafS die Kirchen- Pfarr- und Glóckner-Hauser nur von Holz und Leimen"3).
Świdnicka parafia, zanim zleciła wrocławskiemu fortyfikatorowi Albrechtowi von Sabischowi przygotowanie planów
i modelu świątyni, skorzystała z doświadczeń zebranych przy budowie kościołów w Głogowie i Jaworze, natomiast wyko-
nanie prac budowlanych powierzyła mistrzom ciesielskim - Andreasowi Gamperowi z Jawora i Kasparowi Kónigowi ze
Świdnicy4. Odwiązywanie konstrukcji szkieletowej rozpoczęto 15 maja 1Ó5Ó r.5, a już 7 listopada 1Ó57 r6 przekazano
parafii ukończony obiekt. Pierwotna budowla bazylikowa składała się z trójnawowego korpusu przeciętego centralnie trój-
nawowym transeptem, wnętrze zaś otaczały dwie kondygnacje empor. Konstrukcję nośną złożono ze słupów głównych
(tworzących siatkę o wymiarach pól około 4x4, względnie 4 x 5,25 m), podwalin, rygli piętrowych, rygli balustrad oraz
oczepów. Usztywnienie poprzeczne głównych wiązarów zapewniały pary zastrzałów górnych krzyżujących się pod
stropami empor, które wzmocniono połączonymi na nakładkę zastrzałami w formie tzw. krzyży św. Andrzeja, umieszczo-
nymi między ryglem piętrowym a ryglem balustrady. Podzielone słupami i ryglami pośrednimi ściany zewnętrzne usztyw-
niono krzyżującymi się, połączonymi przeważnie na nakładkę zastrzałami nad podwaliną i ryglem piętrowym oraz pod
oczepem. Sięgające od podwaliny aż do oczepu słupy oraz krzyżujące się, połączone na nakładkę zastrzały są ele-
mentami typowymi dla ówczesnego budownictwa szkieletowego na Śląsku (zwłaszcza wznoszonych wówczas budowli
przysłupowych7), nowością jest tu jednak zastosowanie krzyżujących się zastrzałów, uporządkowanych jeden nad drugim.
Dążenie do poprawy reprezentacyjnego charakteru obiektu" oraz wzrastająca liczba wiernych w parafii3 sprawiły, że
od końca XVII do połowy XVIII w. znacznie powiększono powierzchnię kościoła - dobudowując bądź wbudowując loże
i chóry. Loże okolicznej szlachty dobudowywano do głównej bryły kościoła lub wbudowywano między przyziemiem
a pierwszą kondygnacją empor10, natomiast cechy rzemieślnicze umieszczały chóry między pierwszą a drugą kondyg-
nacją empor”. Włączone do planu świątyni, jednokondygnacyjne, poligonalne w rzucie loże wzniesiono w konstrukcji
szkieletowej, z charakterystyczną dla niej formą i usztywnieniem za pomocą pojedynczych zastrzałów, które łączą się:
z podwaliną na czop, z ryglem na nakładkę (przekładkę), a ze słupem na styk.
W trakcie dwukrotnego oblegania Świdnicy podczas wojny siedmioletniej (175Ó-17Ó3) przez wojska pruskie
w znacznym stopniu uszkodzono zachodnią, północną i wschodnią stronę kościoła oraz całkowicie zniszczono zakrystię,
konieczna była więc ich odbudowa12. Zarówno przywrócone fragmenty zniszczonych elewacji, jak i nowa zakrystia, kon-
strukcyjnie wyraźnie różnią się od pierwotnych formą usztywnienia szkieletu - ściany wzmocniono bowiem pojedynczy-
mi, biegnącymi przez dwa pola wypełnień zastrzałami lub też parami zastrzałów, które tworzą formę tzw. dzikiego
człowieka (Mann-Figur)3. Końce zastrzałów połączone są ze słupami na styk, natomiast z podwaliną, ryglami i oczepem
- na czop. Przejście od połączenia metodą na nakładkę do połączenia sposobem na czop lub na styk, a także rezyg-
nacja z krzyżujących się zastrzałów na rzecz prostych lub w formie „dzikiego człowieka", to charakterystyczne elemen-
ty rozwoju miejscowego budownictwa szkieletowego pod koniec XVII i w XVIII w.14
185
Kościół Pokoju w Świdnicy - przedsionki autorstwa Hansa Poelziga
i ich znaczenie ze względów konserwatorskich
HISTORIA BUDOWY I RENOWACJE KONSTRUKCJI SZKIELETOWEJ KOŚCIOŁA POKOJU'
Na mocy traktatu pokojowego podpisanego w 1648 r. w Munster i Osnabruck cesarz zezwolił śląskim protestantom
wznieść na własny koszt i we wskazanym miejscu trzy kościoły poza murami miast: Świdnicy, Jawora i Głogowa („Drey
Kirchen, auł ihre eigene Kosten, ausser den Stadten Schweidnitz, Jauer, und Glogau, bey der Stadtmauer am darzu beque-
men, von Jhrer Kayserl. Mays. Befehl designirten Orten, nach getroffenem Frieden aufzubauen, so bald sie solches begehren
werden"2). Wydane trzy lata później zezwolenie na budowę zastrzegało jednak, że kościoły, plebanie i domy dzwonników
mogg być budowane wyłącznie z drewna i gliny („DafS die Kirchen- Pfarr- und Glóckner-Hauser nur von Holz und Leimen"3).
Świdnicka parafia, zanim zleciła wrocławskiemu fortyfikatorowi Albrechtowi von Sabischowi przygotowanie planów
i modelu świątyni, skorzystała z doświadczeń zebranych przy budowie kościołów w Głogowie i Jaworze, natomiast wyko-
nanie prac budowlanych powierzyła mistrzom ciesielskim - Andreasowi Gamperowi z Jawora i Kasparowi Kónigowi ze
Świdnicy4. Odwiązywanie konstrukcji szkieletowej rozpoczęto 15 maja 1Ó5Ó r.5, a już 7 listopada 1Ó57 r6 przekazano
parafii ukończony obiekt. Pierwotna budowla bazylikowa składała się z trójnawowego korpusu przeciętego centralnie trój-
nawowym transeptem, wnętrze zaś otaczały dwie kondygnacje empor. Konstrukcję nośną złożono ze słupów głównych
(tworzących siatkę o wymiarach pól około 4x4, względnie 4 x 5,25 m), podwalin, rygli piętrowych, rygli balustrad oraz
oczepów. Usztywnienie poprzeczne głównych wiązarów zapewniały pary zastrzałów górnych krzyżujących się pod
stropami empor, które wzmocniono połączonymi na nakładkę zastrzałami w formie tzw. krzyży św. Andrzeja, umieszczo-
nymi między ryglem piętrowym a ryglem balustrady. Podzielone słupami i ryglami pośrednimi ściany zewnętrzne usztyw-
niono krzyżującymi się, połączonymi przeważnie na nakładkę zastrzałami nad podwaliną i ryglem piętrowym oraz pod
oczepem. Sięgające od podwaliny aż do oczepu słupy oraz krzyżujące się, połączone na nakładkę zastrzały są ele-
mentami typowymi dla ówczesnego budownictwa szkieletowego na Śląsku (zwłaszcza wznoszonych wówczas budowli
przysłupowych7), nowością jest tu jednak zastosowanie krzyżujących się zastrzałów, uporządkowanych jeden nad drugim.
Dążenie do poprawy reprezentacyjnego charakteru obiektu" oraz wzrastająca liczba wiernych w parafii3 sprawiły, że
od końca XVII do połowy XVIII w. znacznie powiększono powierzchnię kościoła - dobudowując bądź wbudowując loże
i chóry. Loże okolicznej szlachty dobudowywano do głównej bryły kościoła lub wbudowywano między przyziemiem
a pierwszą kondygnacją empor10, natomiast cechy rzemieślnicze umieszczały chóry między pierwszą a drugą kondyg-
nacją empor”. Włączone do planu świątyni, jednokondygnacyjne, poligonalne w rzucie loże wzniesiono w konstrukcji
szkieletowej, z charakterystyczną dla niej formą i usztywnieniem za pomocą pojedynczych zastrzałów, które łączą się:
z podwaliną na czop, z ryglem na nakładkę (przekładkę), a ze słupem na styk.
W trakcie dwukrotnego oblegania Świdnicy podczas wojny siedmioletniej (175Ó-17Ó3) przez wojska pruskie
w znacznym stopniu uszkodzono zachodnią, północną i wschodnią stronę kościoła oraz całkowicie zniszczono zakrystię,
konieczna była więc ich odbudowa12. Zarówno przywrócone fragmenty zniszczonych elewacji, jak i nowa zakrystia, kon-
strukcyjnie wyraźnie różnią się od pierwotnych formą usztywnienia szkieletu - ściany wzmocniono bowiem pojedynczy-
mi, biegnącymi przez dwa pola wypełnień zastrzałami lub też parami zastrzałów, które tworzą formę tzw. dzikiego
człowieka (Mann-Figur)3. Końce zastrzałów połączone są ze słupami na styk, natomiast z podwaliną, ryglami i oczepem
- na czop. Przejście od połączenia metodą na nakładkę do połączenia sposobem na czop lub na styk, a także rezyg-
nacja z krzyżujących się zastrzałów na rzecz prostych lub w formie „dzikiego człowieka", to charakterystyczne elemen-
ty rozwoju miejscowego budownictwa szkieletowego pod koniec XVII i w XVIII w.14
185