Kowalczykowa, Alina: Pejzaż romantyczny (Kraków, 1982)

II. Pejzaż o tonie mistycznym,
pejzaż refleksyjny

8. NOVALIS: NATURA JAKO „PRZERAŻAJĄCY
MŁYN ŚMIERCI”
Przyroda, odzwierciedlana w klasycystycznym pej-
zażu, konwencjonalna i pozbawiona rysów indywi-
dualnych, ilustrowała antropocentryczny punkt wi-
dzenia: podporządkowana człowiekowi natura jawi
się jako spokojna i pełna harmonii. Pod każdym
względem takiemu obrazowi przeciwna będzie ro-
mantyczna wizja przyrody. Nastąpił wyraźny prze-
łom, a jego korzenie wyrastały z romantycznej filo-
zofii natury. Tak oto pisał Novalis w Uczniach
z Sais (1798):
„I tak też pozostanie natura, jakkolwiek by
daleko człowiek sięgnął, zawsze jak przerażający
młyn śmierci; wszędzie straszliwy kołowrót, nieroze-
rwalny splot więzów, królestwo żarłoczności, naj-
szaleńczej swawoli, nieszczęściem brzemienna nie-
skończoność; nieliczne jasne punkty oświetlały tyl-
ko tym bardziej grozą przejmującą noc, a wszelkiego
rodzaju lęki musiały każdego obserwatora przera-