DOI Artikel:
Staniszewska, Maria Kazimiera: Vidi coelum novum et terram novam: treści ideowe i geneza form kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej we Frydmanie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41992#0006
Przegląd literatury na temat kaplicy i problematyka badawcza
Mimo swej intrygującej formy (lub może z jej powodu), kaplica Matki Boskiej Kar-
melitańskiej długo nie wzbudzała szczególnego zainteresowania badaczy. Pojedyncze
informacje na jej temat znaleźć można jedynie w ogólnych publikacjach dotyczących
sztuki spiskiej: Kornel Divald w pochodzącym z 1905 r. pierwszym tomie Szepes-
varmegye milveszeti emlekei wspomina jedynie „jezuicką okazałość drewnianego
stropu”. Podobnie w szesnaście lat późniejszym, wydanym po włączeniu północ-
nej części Zamagurza Spiskiego do polskich granic Ilustrowanym przewodniku po
Orawie, Spiszu, Liptowie i Czadeckiem Mieczysław Orłowicz bardzo ogólnie pisał
o bogatym wystroju osiemnastowiecznej budowli3. Zdecydowanie większe zainte-
resowanie budziła w nim attyka wieży kościelnej, która w czasach powstania książki
posłużyć mogła jako argument za domniemaną odwieczną polskością Spiszą. Sama
nastawa została krótko omówiona w książce Jeno Radosa poświęconej węgierskim
ołtarzom, autor nie wyszedł jednak poza stwierdzenia o „zachodnioeuropejskim
stylu, wnikającym w ludową glebę”4. Zwięzły opis kaplicy, niestety niepozbawiony
pewnych błędów, znalazł się w Inwentarzu zabytków powiatu nowotarskiego (1938)
Tadeusza Szydłowskiego5.
Kolejne ważne dla piśmiennictwa poświęconego kaplicy we Frydmanie publi-
kacje ukazały się już po II wojnie światowej. Pierwsza z nich, popularnonaukowa
książka Hanny Pieńkowskiej i Tadeusza Staicha, kontynuowała znane z dotychcza-
sowej literatury podkreślanie bogactwa wystroju oraz wskazywała jego domniemany
„ludowy” charakter. Miał on wynikać (biorąc pod uwagę związki dzieła z ówczesną
sztuką i kontekst wykonania) chyba jednak przede wszystkim z peryferyjnej lo-
kalizacji, zróżnicowanych umiejętności członków warsztatu rzeźbiarskiego oraz
zapewne narracji otaczających w latach 40. i 50. dzieła sztuki ludowej6.
Drugim, ważniejszym opracowaniem z tego czasu, był wspomniany artykuł
Białostockiego i Miłobędzkiego z 1957 r., który poruszył zagadnienia ikonogra-
fii wystroju kaplicy. Obok Genezy Piety średniowiecznej Lecha Kalinowskiego,
opracowanie to było jednym z pierwszych przykładów zastosowania w polskich
badaniach nad sztuką metody ikonologicznej7. Autorzy zwrócili uwagę na central-
ny rzut budowli, motywowany przyczynami „obiektywnymi” (m.in. ułatwieniem
ruchu pielgrzymów) i „subiektywnymi”, związanymi z ikonografią. Próbowali też
wskazać źródła dla unikatowej formy ołtarza. W przeciwieństwie do wcześniej-
szych badaczy, Białostocki twierdził, że w kaplicy przedstawiona została nie tylko
Koronacja, lecz i Wniebowzięcie Matki Boskiej. Świadczyć o tym miała obecność
figur apostołów w górnych niszach. Jego zdaniem fundacja ks. Lorencsa to wyraz
„integracji kosmicznej wydarzenia biblijnego”, podkreślonej przez „harmonię sfer”,
reprezentowaną przez muzykujących aniołów8. Wskazał przy tym, że podobnie
3 K. Divald, Szepesvarmegye muveszeti emlekei, 1.1: Epiteszeti emlekek, Budapest 1905, s. 53; M. Or-
łowicz, Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckiem, Lwów-Warszawa 1921,
s. 61,104.
4 J. Rados, Magyar oltarok, Budapest 1938, s. 71.
5 Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, cz. 3: Województwo krakowskie, z. 1: Powiat
nowotarski, oprać. T. Szydłowski, Warszawa 1938, s. 53-54.
6 H. Pieńkowska, T. Staich, Drogami skalnej ziemi. Podtatrzańska włóczęga krajoznawcza, Kraków
1956, s. 408.
7 A. Małkiewicz, Z dziejów polskiej historii sztuki. Studia i szkice, Kraków 2005 (= Ars Vetus et
Nova, 18), s. 88.
8 J. Białostocki, A. Miłobędzki, Kaplica Matki Boskiej, s. 112,115-117.
6
ARTYKUŁY
Maria Kazimiera Staniszewska
Mimo swej intrygującej formy (lub może z jej powodu), kaplica Matki Boskiej Kar-
melitańskiej długo nie wzbudzała szczególnego zainteresowania badaczy. Pojedyncze
informacje na jej temat znaleźć można jedynie w ogólnych publikacjach dotyczących
sztuki spiskiej: Kornel Divald w pochodzącym z 1905 r. pierwszym tomie Szepes-
varmegye milveszeti emlekei wspomina jedynie „jezuicką okazałość drewnianego
stropu”. Podobnie w szesnaście lat późniejszym, wydanym po włączeniu północ-
nej części Zamagurza Spiskiego do polskich granic Ilustrowanym przewodniku po
Orawie, Spiszu, Liptowie i Czadeckiem Mieczysław Orłowicz bardzo ogólnie pisał
o bogatym wystroju osiemnastowiecznej budowli3. Zdecydowanie większe zainte-
resowanie budziła w nim attyka wieży kościelnej, która w czasach powstania książki
posłużyć mogła jako argument za domniemaną odwieczną polskością Spiszą. Sama
nastawa została krótko omówiona w książce Jeno Radosa poświęconej węgierskim
ołtarzom, autor nie wyszedł jednak poza stwierdzenia o „zachodnioeuropejskim
stylu, wnikającym w ludową glebę”4. Zwięzły opis kaplicy, niestety niepozbawiony
pewnych błędów, znalazł się w Inwentarzu zabytków powiatu nowotarskiego (1938)
Tadeusza Szydłowskiego5.
Kolejne ważne dla piśmiennictwa poświęconego kaplicy we Frydmanie publi-
kacje ukazały się już po II wojnie światowej. Pierwsza z nich, popularnonaukowa
książka Hanny Pieńkowskiej i Tadeusza Staicha, kontynuowała znane z dotychcza-
sowej literatury podkreślanie bogactwa wystroju oraz wskazywała jego domniemany
„ludowy” charakter. Miał on wynikać (biorąc pod uwagę związki dzieła z ówczesną
sztuką i kontekst wykonania) chyba jednak przede wszystkim z peryferyjnej lo-
kalizacji, zróżnicowanych umiejętności członków warsztatu rzeźbiarskiego oraz
zapewne narracji otaczających w latach 40. i 50. dzieła sztuki ludowej6.
Drugim, ważniejszym opracowaniem z tego czasu, był wspomniany artykuł
Białostockiego i Miłobędzkiego z 1957 r., który poruszył zagadnienia ikonogra-
fii wystroju kaplicy. Obok Genezy Piety średniowiecznej Lecha Kalinowskiego,
opracowanie to było jednym z pierwszych przykładów zastosowania w polskich
badaniach nad sztuką metody ikonologicznej7. Autorzy zwrócili uwagę na central-
ny rzut budowli, motywowany przyczynami „obiektywnymi” (m.in. ułatwieniem
ruchu pielgrzymów) i „subiektywnymi”, związanymi z ikonografią. Próbowali też
wskazać źródła dla unikatowej formy ołtarza. W przeciwieństwie do wcześniej-
szych badaczy, Białostocki twierdził, że w kaplicy przedstawiona została nie tylko
Koronacja, lecz i Wniebowzięcie Matki Boskiej. Świadczyć o tym miała obecność
figur apostołów w górnych niszach. Jego zdaniem fundacja ks. Lorencsa to wyraz
„integracji kosmicznej wydarzenia biblijnego”, podkreślonej przez „harmonię sfer”,
reprezentowaną przez muzykujących aniołów8. Wskazał przy tym, że podobnie
3 K. Divald, Szepesvarmegye muveszeti emlekei, 1.1: Epiteszeti emlekek, Budapest 1905, s. 53; M. Or-
łowicz, Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckiem, Lwów-Warszawa 1921,
s. 61,104.
4 J. Rados, Magyar oltarok, Budapest 1938, s. 71.
5 Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, cz. 3: Województwo krakowskie, z. 1: Powiat
nowotarski, oprać. T. Szydłowski, Warszawa 1938, s. 53-54.
6 H. Pieńkowska, T. Staich, Drogami skalnej ziemi. Podtatrzańska włóczęga krajoznawcza, Kraków
1956, s. 408.
7 A. Małkiewicz, Z dziejów polskiej historii sztuki. Studia i szkice, Kraków 2005 (= Ars Vetus et
Nova, 18), s. 88.
8 J. Białostocki, A. Miłobędzki, Kaplica Matki Boskiej, s. 112,115-117.
6
ARTYKUŁY
Maria Kazimiera Staniszewska