Modus: Prace z historii sztuki (17.2017)

26. Środkowe pole gwiazdy
w zwieńczeniu ołtarza,
kaplica Matki Boskiej Kar-
melitańskiej we Frydma-
nie. Fot. Maria Kazimiera
Staniszewska

w kościołach. Ja jestem potomek Dawida,
gwiazda jasna i zaranna” (Ap 22, 16). Nieza-
leżnie jednak od tego, czy gwiazda odnosić się
miała do Marii, czy do Chrystusa, opatrzony
inskrypcją „Orietur Stella ex Jacob” wieńczący
ołtarz relikwiarz o takim kształcie mógłby sta-
nowić, zgodnie z tezami zawartymi w artykule
Jana Samka, przykład „konceptu” w wyposa-
żeniu wnętrza kościelnego113.
Na odmienną niż wyłącznie maryjna
interpretację całości wskazują też inne ele-
menty ołtarza. Tabernakulum po obu stro-
nach zdobią bardzo sumaryczne przedsta-
wienia Ukrzyżowania, flankowane kiś ćmi
winogron, podkreślającymi ideę transsub-
stancjacji. Wątek eucharystyczny kontynu-
owany jest następnie w zwieńczeniu ołtarza
i na stropie - przez motyw winorośli w gwieździe i wspomniane wyżej przed-
stawienie chleba. To ostatnie można próbować rozpoznać jako nawiązanie do
chlebów pokładnych (Kpi 24, 5-9; Lb 4,7), wystawianych w Miejscu Najświętszym
jako pamiątka przymierza dwunastu plemion Izraela z Bogiem114. W Liście do
Hebrajczyków odnaleźć można porównanie staro testamentowych ofiar z Nowym
Przymierzem (Hbr 9, 2); ukazanie chlebów Bożej obecności (jak również były na-
zywane), choć nietypowe, byłoby więc kolejnym w kaplicy przykładem myślenia
typologicznego.
Z kolei do całej Trójcy Świętej odnosi się napis na trzech relikwiach wewnątrz
zwieńczenia ołtarza: „ET HI TRES UNUM” (ii. 26). Stanowi on cytat z 1 Listu
św. Jana (1 J 5, 7): „Albowiem trzej są, co świadectwo dają na niebie: Ojciec, Słowo
i Duch Święty i ci trzej sę jedno”. Wyróżniony fragment, którego zakończenie odna-
leźć można w relikwiarzu, określany był jako Comma Ioanneum i nie występował
w najstarszych rękopisach Listu. Stanowił glosę marginalną, z czasem (VI-IX w.)
coraz częściej włączaną do biblijnego tekstu115. Również w czasach nowożytnych,
mimo różnych kontrowersji, przeważnie nie był pomijany w wydaniach Biblii.
Cały piąty rozdział 1 Listu św. Jana odnosił się do wiary w Trójcę Świętą jako pod-
stawy zbawienia, z podkreśleniem przyjścia Syna Bożego przez wodę (Chrzest)
i krew (Ukrzyżowanie): „A to jest świadectwo, że Bóg dał nam życie wieczne.
I to życie jest w Jego Synu. Kto ma Syna, ma życie; kto nie ma Syna, nie ma życia”
(1J 5,11-12). Comma Ioanneum stanowić miało „uzasadnienie ortodoksyjnej nauki
o równości i jedności Trójcy”116.

113 Por. J. Samek, „Koncepty” w sztuce baroku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 42,1980, s. 413-425.
114 Por. T. Dobrzeniecki, Toruńska Quinitas, „Biuletyn Historii Sztuki”, 30,1968, s. 276; R.J. Faley,
Księga Kapłańska, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy,
tłum. zbiorowe. Warszawa 2001, s. 125.
115 R.E. Brown, The Gospels and Epistles ofjohn. A Concise Commentary, Collegeville 1988, s. 119-120;
J. Chmiel, Listy św. Jana, w: Wstęp do Nowego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz, Poznań 1996,
s. 510; J.M. Levine, Erasmus and the Problem of Johannine Comma, „Journal of the History of
Ideas”, 58,1997, s. 573-596.
116 P. Perkins, Listy Janowe, w: Katolicki komentarz, s. 1532.

32

ARTYKUŁY

Maria Kazimiera Staniszewska