Modus: Prace z historii sztuki (18.2018)

przedmiot upamiętnienia mógł być on sam w sobie symbolem integralnego związku
architektury i polityki, jak również społecznych korzyści, jakie proponowana przez
Sierakowskiego reforma budownictwa miała przynosić „wskrzeszonej” ojczyźnie
(w tym przypadku, służąc wzbudzaniu w Polakach nie tylko poczucia własnej war-
tości, ale i zarazem odpowiedzialności za swoje państwo)38.
Związek rozwoju architektonicznego i postępu narodowego nie polegał jednak
wyłącznie na fakcie, że pierwszy był oznaką drugiego. „Kraj” miał czerpać z archi-
tektury nie tylko czczą „ozdobę”, ale i ściśle powiązany z nią „użytek”39. Sierakowski
w przedmowie wprost pisał o bezpośrednim wpływie klasycznej wiedzy budowlanej
na społeczeństwo w idealizowanym przez niego systemie napoleońskich rządów
monarchicznych, odwołując się do przykładu budownictwa wiejskiego, a ściślej tego
służącego ludności chłopskiej40. Podkreślał jego znaczenie ze względu na specyfikę

38 Na temat projektu pomnika legionów zob. M. Getka-Kenig, Pomniki publiczne., s. 153-157.
39 S. Sierakowski, Architektura, 1.1, s. ii.
40 Pojęcie budownictwa czy też architektury wiejskiej w ówczesnej literaturze budowlanej (i w pro-
gramach akademickich) dotyczyło zarówno budynków gospodarczych, jak i mieszkalnych -
chłopskich i ziemiańskich, o ile te ostatnie, ze względu na piękną formę, nie kwalifikowały się
do architektury wyższej, którą obejmowało pojęcie architektury cywilnej, definiowanej z kolei
w opozycji do architektury militarnej. Architektura cywilna stanowiła więc niejako architekturę
właściwą, zgodną z witruwiańskimi zasadami trwałości, użyteczności i piękna, a architektura
wiejska obejmowała te budynki, które nie mieściły się w takiej definicji, głównie ze względu
na niezaspokajanie wymogu piękna. Co prawda, architektura cywilna w znacznej mierze do-
tyczyła budynków miejskich (a zwłaszcza wielkomiejskich), ale jak już wspomniano powyżej,
nie była to definiująca ją zasada. Równocześnie pojęcie architektury wiejskiej obejmowało
również skromne budynki miejskie, a zwłaszcza małomiasteczkowe. W warunkach polskich
rozróżnienie pomiędzy architekturą cywilną a wiejską polegało również na różnicy w zakresie
ich społecznego charakteru. Architektura wiejska dotyczyła bowiem przede wszystkim relacji
dominialnej pan-chłop (wliczając w to również poddanych z miast prywatnych), podczas gdy
architektura cywilna odnosiła się głównie do wolnej (cywilnej) ludności większych miast. Nie
można równocześnie zapomnieć, że przymiotnik „cywilny” znaczył wówczas tyle, co „publiczny”,
a wieś była sferą prywatnych relacji pomiędzy panami a chłopami, w które instytucje państwowe
na przełomie xviii i xix w. w zasadzie nie ingerowały. Natomiast reprezentacyjne gmachy
w miastach, nawet jeżeli były własnością prywatną i służyły celom mieszkalnym, nabierały
poprzez swoje wyeksponowanie charakteru publicznego. Pojęcie przestrzeni publicznej również
odnosiło się w tym czasie w zasadzie do miast, a nie do wsi. Należy jednak zauważyć, że ta
nomenklatura nie była dość ostra i tak np. w rozumieniu Stanisława Kostki Potockiego pojęcie
architektury cywilnej obejmowało również architekturę wiejską. Zob. J. Polanowska, Stanisław
Kostka Potocki (1755-1821): twórczość architekta amatora przedstawiciela neoklasycyzmu i nurtu
picturesąue, Warszawa 2009, s. 345.

2. Projekt pomnika legionów,
zamykający 11 tom traktatu
Sierakowskiego, Biblioteka
Jagiellońska, sygn. 119929 iv.

Traktat Sebastiana Sierakowskiego...

71