DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.47029#0012
WSTĘP
Tematem niniejszej książki są polskie portrety konne, a więc takie wizerunki,
w których jeździec jest osobą konkretną, znaną z imienia i nazwiska oraz stanowi
dominantę kompozycyjną w stosunku do pejzażowego czy batalistycznego tła. Przyję-
cie tego założenia pozwoliło na uwzględnienie wszystkich znanych autorowi konnych
przedstawień, niezależnie od tworzywa i techniki.
Ograniczenie ram czasowych od XVI do XVIII stulecia wynikało z różnych
uwarunkowań. O ile dolna cezura czasowa jest oczywista, bo wynika z pojawiania się
w Polsce konnych wizerunków o cechach portretowych, o tyle górną wyznaczyły
liczne, splatające się ze sobą fakty. Jednym z nich była utrata bytu państwowego,
eliminująca najliczniejszą do tego czasu grupę portretów królewskich. Z drugiej zaś
strony od około połowy XVIII wieku można śledzić w tym temacie ikonograficznym
liczne zmiany formalne, których wynikiem było wykształcenie się w końcu stulecia
realistycznego portretu konnego. Miało to pewne uwarunkowania w przekształceniu
struktury społeczno-politycznej wielu krajów europejskich, a co za tym idzie ostate-
cznym odejściu od dawnego, liczącego ponad trzy tysiące lat ethosu rycerskiego1,
w którym koń odgrywał bardzo istotną rolę. Dezaktualizacja renesansowo-baro-
kowego „ideału heroicznego” w XVIII wieku2, wyeliminowała lub mocno osłabiła
i przekształciła wiele wątków ideowych, warunkujących dotychczasową popularność
portretów konnych. Zmieniła się bowiem ostatecznie polityczna rola warstwy szla-
checkiej w strukturze państwa i władzy. W ethosie arystokratycznym3 koń służył
wyłącznie do tych zajęć, którym mogła oddawać się ta grupa. Były nimi: polowanie,
1 Pojęcie ethosu używam zgodnie z terminologią Ossowskiej (1973), s. 7, jako: „styl życia jakiejś
społeczności, ogólna ... orientacja jakiejś kultury, przyjęta przez nią hierarchia wartości, bądź formułowana
explicite, bądź dająca się wyczytać z ludzkich zachowań”.
2 Termin „ideał heroiczny”, w którym wyznacznikiem działań człowieka były pojęcia wielkości,
wspaniałości, triumfalności, heroiczności itp., zaś ich wynikiem osiągnięcie doskonałości fizycznej i moral-
nej, gwarantującej wieczną sławę i zbliżenie jednostki do wymiarów osiąganych w kulturze antycznej przez
herosów, wprowadził szerzej w odniesieniu do kultury renesansu i baroku Weise (1961) i (1965). Zdaniem
tego autora (1961, s. 59), rozpad ideału choć przebiegający w poszczególnych krajach w różny sposób i w nie-
jednakowym czasie był powszechnie widoczny od około 1760 roku.
3 Określenia: rycerski, szlachecki i arystokratyczny używam wymiennie, gdyż ich zakres semantyczny
był historycznie bardzo zbliżony. I tak, „arystokratyczny” jako wywodzący się od homeryckiego aristees lub
aristoi czyli „najlepsi” mieścił w sobie obydwa pozostałe pojęcia, bowiem musieli oni być agathoi „szlachet-
nie urodzeni”, posiadać szereg znakomitych przodków oraz odznaczać się arete, czyli cnotą w znaczeniu
połączenia heroicznego męstwa wojennego i pewnej wartości moralnej. Arete przysługiwała tylko szlachcie
i tylko dzięki niej mogli oni utrzymywać swe przewodnie stanowisko w społeczeństwie i państwie. Zob.
Jaeger (1962), s. 35—46 rozdz. I Szlachta i arete; K rokiewicz (1959). s. 17—72; Turasiewicz (1980). Te
same założenia obowiązywały w Polsce w interesującym nas okresie.
Tematem niniejszej książki są polskie portrety konne, a więc takie wizerunki,
w których jeździec jest osobą konkretną, znaną z imienia i nazwiska oraz stanowi
dominantę kompozycyjną w stosunku do pejzażowego czy batalistycznego tła. Przyję-
cie tego założenia pozwoliło na uwzględnienie wszystkich znanych autorowi konnych
przedstawień, niezależnie od tworzywa i techniki.
Ograniczenie ram czasowych od XVI do XVIII stulecia wynikało z różnych
uwarunkowań. O ile dolna cezura czasowa jest oczywista, bo wynika z pojawiania się
w Polsce konnych wizerunków o cechach portretowych, o tyle górną wyznaczyły
liczne, splatające się ze sobą fakty. Jednym z nich była utrata bytu państwowego,
eliminująca najliczniejszą do tego czasu grupę portretów królewskich. Z drugiej zaś
strony od około połowy XVIII wieku można śledzić w tym temacie ikonograficznym
liczne zmiany formalne, których wynikiem było wykształcenie się w końcu stulecia
realistycznego portretu konnego. Miało to pewne uwarunkowania w przekształceniu
struktury społeczno-politycznej wielu krajów europejskich, a co za tym idzie ostate-
cznym odejściu od dawnego, liczącego ponad trzy tysiące lat ethosu rycerskiego1,
w którym koń odgrywał bardzo istotną rolę. Dezaktualizacja renesansowo-baro-
kowego „ideału heroicznego” w XVIII wieku2, wyeliminowała lub mocno osłabiła
i przekształciła wiele wątków ideowych, warunkujących dotychczasową popularność
portretów konnych. Zmieniła się bowiem ostatecznie polityczna rola warstwy szla-
checkiej w strukturze państwa i władzy. W ethosie arystokratycznym3 koń służył
wyłącznie do tych zajęć, którym mogła oddawać się ta grupa. Były nimi: polowanie,
1 Pojęcie ethosu używam zgodnie z terminologią Ossowskiej (1973), s. 7, jako: „styl życia jakiejś
społeczności, ogólna ... orientacja jakiejś kultury, przyjęta przez nią hierarchia wartości, bądź formułowana
explicite, bądź dająca się wyczytać z ludzkich zachowań”.
2 Termin „ideał heroiczny”, w którym wyznacznikiem działań człowieka były pojęcia wielkości,
wspaniałości, triumfalności, heroiczności itp., zaś ich wynikiem osiągnięcie doskonałości fizycznej i moral-
nej, gwarantującej wieczną sławę i zbliżenie jednostki do wymiarów osiąganych w kulturze antycznej przez
herosów, wprowadził szerzej w odniesieniu do kultury renesansu i baroku Weise (1961) i (1965). Zdaniem
tego autora (1961, s. 59), rozpad ideału choć przebiegający w poszczególnych krajach w różny sposób i w nie-
jednakowym czasie był powszechnie widoczny od około 1760 roku.
3 Określenia: rycerski, szlachecki i arystokratyczny używam wymiennie, gdyż ich zakres semantyczny
był historycznie bardzo zbliżony. I tak, „arystokratyczny” jako wywodzący się od homeryckiego aristees lub
aristoi czyli „najlepsi” mieścił w sobie obydwa pozostałe pojęcia, bowiem musieli oni być agathoi „szlachet-
nie urodzeni”, posiadać szereg znakomitych przodków oraz odznaczać się arete, czyli cnotą w znaczeniu
połączenia heroicznego męstwa wojennego i pewnej wartości moralnej. Arete przysługiwała tylko szlachcie
i tylko dzięki niej mogli oni utrzymywać swe przewodnie stanowisko w społeczeństwie i państwie. Zob.
Jaeger (1962), s. 35—46 rozdz. I Szlachta i arete; K rokiewicz (1959). s. 17—72; Turasiewicz (1980). Te
same założenia obowiązywały w Polsce w interesującym nas okresie.