DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Wokół zagadnień formy, programu ikonograficznego i treści zegara astronomicznego w kościele Panny Marii w Gdańsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0030
Andrzej O zależnościach tych pisał także w VIII w. Beda Czcigodny w De Temporum
Woziński Ratione52. W IX w. utrwaliła się terminologia odnosząca się do temperamen-
tów. Określeniami „Sanguinei”, „Cholerici”, „Phlegmatici”, „Melancholici”
posługiwał się Honorius Augustodunensis w Philosophia mundi w 1. połowie
XII w.53 Według Hildegardy z Bingen człowiek tylko dzięki harmonii płynów
ustrojowych mógł żyć bez grzechu i osiągnąć doskonałość, natomiast nadmiar
lub niedostatek któregoś z nich prowadził do zguby. Głównym źródłem defek-
tów psychofizycznych był dla niej grzech pierworodny54.
Duże znaczenie w rozpowszechnieniu się koncepcji czterech temperamen-
tów w XV i XVI w. miał utwór Regimen sanitatis z 1429 r. przypisywany Hein-
richowi von Laufenberg i wiązany ze szkołą lekarską w Salerno. W traktacie
tym pojawiają się m.in. opisy chorób, metod ich leczenia oraz przyporząd-
lcowań temperamentów. Nowym elementem było ukazanie melancholii jako
nie całkiem negatywnego usposobienia: melancholik co prawda jest zawistny
i chciwy, lecz jednocześnie strzeże swoich ksiąg55.
U schyłku średniowiecza nauka o temperamentach docierała do coraz szer-
szych kręgów poprzez tłumaczenia łacińskich tekstów na j ęzyki narodowe i roz-
powszechnianie w postaci druków. Wykład o temperamentach bardzo często
wiązano z treściami astrologicznymi, z opisami siedmiu planet i dwunastu
znaków zodiaków, o czym jeszcze wspomnimy. Temperamenty ukazywano
w postaci personifikacji lub alegorii56.
Najwcześniejsze średniowieczne ich wyobrażenia znajdują się na dwóch
rysunkach w astrologicznym rękopisie Tractatus de Quaternario z około 1100 r.
przechowywanym w Cambridge (Gonville and Caius College)57. Ukazują one
dwa koła podzielone na cztery równe części, w których widnieją pojedyncze postaci
opatrzone podpisami. Na jednym wylewają z naczyń ciecz ku postaci umieszczo-
nej w centrum koła - to personifikacje temperamentów z płynami ustrojowymi,
52 Beda Venerabilis, De Temporum Ratione, XXXV, [w:] Patrologia Latina, ed. J.P. Migne,
Paris 1857-1866, Vol. 90, szp. 457-458; por. R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancho-
lia..., s. 80 nn.
53 Honorius Augustodunensis, De Philosophia Mundi Libri Quatuor, [w:] Patrologia Latina,
ed. J.P. Migne, Paris 1857-1866, Vol. 172, szp. 55, 93; G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit..., s. 42;
R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia..., s. 124 nn.
54 Hildegardis (Hildegarda von Bingen) [1098-1179], Liber Divinorum Operum Semplicis
Hominis, [w:] Patrologia Latina, ed. J.P. Migne, Paris 1857-1866, Vol. 197, sz. 789-794; G. Liitke
Notarp, Von Heiterkeit..., s. 42 nn.; R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia...,
s. 130 nn.; M. Kowalewska, Bóg - Kosmos - Człowiek w twórczości Hildegardy z Bingen, Lublin 2007,
s. 163 nn.; R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia..., s. 130 nn.
55 G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit..., s. 43.
56 F. Gettings, The Hidden Art. A Study of Occult Symbolism in Art, London 1978, s. 96 nn.;
G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit..., s. 47 nn.; U. ReiFer, Physiognomik und Ausdruckstheorie
der Renaissance. Der Einflufi charakterologischer Lehren auf Kunst und Kunsttheorie des 15.
und 16. Jahrhunderts (Beitrage zur Kunstwissenschaft, Bd. 69), Miinchen 1997, s. 199 nn.;
R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia. ..,passim.
57 Ms. 428, za: G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit..., s. 47, il. 1-2.
26
Woziński Ratione52. W IX w. utrwaliła się terminologia odnosząca się do temperamen-
tów. Określeniami „Sanguinei”, „Cholerici”, „Phlegmatici”, „Melancholici”
posługiwał się Honorius Augustodunensis w Philosophia mundi w 1. połowie
XII w.53 Według Hildegardy z Bingen człowiek tylko dzięki harmonii płynów
ustrojowych mógł żyć bez grzechu i osiągnąć doskonałość, natomiast nadmiar
lub niedostatek któregoś z nich prowadził do zguby. Głównym źródłem defek-
tów psychofizycznych był dla niej grzech pierworodny54.
Duże znaczenie w rozpowszechnieniu się koncepcji czterech temperamen-
tów w XV i XVI w. miał utwór Regimen sanitatis z 1429 r. przypisywany Hein-
richowi von Laufenberg i wiązany ze szkołą lekarską w Salerno. W traktacie
tym pojawiają się m.in. opisy chorób, metod ich leczenia oraz przyporząd-
lcowań temperamentów. Nowym elementem było ukazanie melancholii jako
nie całkiem negatywnego usposobienia: melancholik co prawda jest zawistny
i chciwy, lecz jednocześnie strzeże swoich ksiąg55.
U schyłku średniowiecza nauka o temperamentach docierała do coraz szer-
szych kręgów poprzez tłumaczenia łacińskich tekstów na j ęzyki narodowe i roz-
powszechnianie w postaci druków. Wykład o temperamentach bardzo często
wiązano z treściami astrologicznymi, z opisami siedmiu planet i dwunastu
znaków zodiaków, o czym jeszcze wspomnimy. Temperamenty ukazywano
w postaci personifikacji lub alegorii56.
Najwcześniejsze średniowieczne ich wyobrażenia znajdują się na dwóch
rysunkach w astrologicznym rękopisie Tractatus de Quaternario z około 1100 r.
przechowywanym w Cambridge (Gonville and Caius College)57. Ukazują one
dwa koła podzielone na cztery równe części, w których widnieją pojedyncze postaci
opatrzone podpisami. Na jednym wylewają z naczyń ciecz ku postaci umieszczo-
nej w centrum koła - to personifikacje temperamentów z płynami ustrojowymi,
52 Beda Venerabilis, De Temporum Ratione, XXXV, [w:] Patrologia Latina, ed. J.P. Migne,
Paris 1857-1866, Vol. 90, szp. 457-458; por. R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancho-
lia..., s. 80 nn.
53 Honorius Augustodunensis, De Philosophia Mundi Libri Quatuor, [w:] Patrologia Latina,
ed. J.P. Migne, Paris 1857-1866, Vol. 172, szp. 55, 93; G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit..., s. 42;
R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia..., s. 124 nn.
54 Hildegardis (Hildegarda von Bingen) [1098-1179], Liber Divinorum Operum Semplicis
Hominis, [w:] Patrologia Latina, ed. J.P. Migne, Paris 1857-1866, Vol. 197, sz. 789-794; G. Liitke
Notarp, Von Heiterkeit..., s. 42 nn.; R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia...,
s. 130 nn.; M. Kowalewska, Bóg - Kosmos - Człowiek w twórczości Hildegardy z Bingen, Lublin 2007,
s. 163 nn.; R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia..., s. 130 nn.
55 G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit..., s. 43.
56 F. Gettings, The Hidden Art. A Study of Occult Symbolism in Art, London 1978, s. 96 nn.;
G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit..., s. 47 nn.; U. ReiFer, Physiognomik und Ausdruckstheorie
der Renaissance. Der Einflufi charakterologischer Lehren auf Kunst und Kunsttheorie des 15.
und 16. Jahrhunderts (Beitrage zur Kunstwissenschaft, Bd. 69), Miinchen 1997, s. 199 nn.;
R. Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i Melancholia. ..,passim.
57 Ms. 428, za: G. Liitke Notarp, Von Heiterkeit..., s. 47, il. 1-2.
26