DOI Artikel:
Woziński, Andrzej: Wokół zagadnień formy, programu ikonograficznego i treści zegara astronomicznego w kościele Panny Marii w Gdańsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0038
Andrzej cykl wegetacyjny. Nieukształtowane, skłębione formy w gdańskich reliefach
Woziński przywodzą na myśl wyobrażenia materii przed stworzeniem w scenach Creatio
mundi, np. na miniaturze ukazującej Boga mierzącego świat w Bible moralise
z około 1250 r. (Wiedeń, Ósterreichische Nationalbibliothek)61 lub na ilustra-
cji z około 1130 r. do dzieła Honoriusza Augustodunensisa Clavis physice sta-
nowiącej alegorię świata (Paryż, Bibliotheąue Nationale de France, il. 28)62.
Zwłaszcza ta druga miniatura jest dla nas interesująca, gdyż ukazuje materię
w kontekście czasu. W centrum drugiego od góry pasa kompozycji, w medalio-
nie wyobrażona została „materia informis” jako niekształtna bryła stanowiąca
zlepek czterech twarzy. Obok niej, w medalionach znajdują się personifikacje
czasu i miejsca („tempus”, „locus”), które sprawiają, że materia ta przeobraża
się („effectus causarum”) w ukazane poniżej cztery żywioły („ignis”, „aer”,
„aqua”, „terra”). W górnym pasie widnieją „justitia”, „virtus”, „ratio”, „veritas”,
„bonitas”, „esperantia”, „vita” i „sapientia” - podstawowe przyczyny („primordia-
les cause”), natomiast w dolnym pasie Bóg, określony jako „finis”, który zawia-
duje naturą stworzoną i niestworzoną („natura creata” i „non creans”). Wątki
zobrazowane w tej miniaturze są obecne także w gdańskim zegarze. Wyobra-
żone na nim maski liściaste to również symbol odnoszący się do czasu, okreso-
wego zaniku i odradzania przyrody; ponadto zwrócono uwagę na możliwość
związku ze średniowiecznym ludowym zwyczajem przyozdabiania się liśćmi
1 maja, który wyznaczał początek lata celtyckiego i moment zwrotny w cyklu
wegetacyjnym63.
Argumentem przemawiającym za identyfikacją gdańskich postaci jako per-
sonifikacji temperamentów jest fakt, że temat ten łączono ze znakami zodiaku
oraz planetami64. Krąg zodiakalny znajduje się, jak już wspominaliśmy, w środ-
kowej kondygnacji mariackiego zegara. Tradycja tego związku sięga wczesnego
średniowiecza. W anglosaksońskich rękopisach komputystycznej rozprawy
inspirowanej dziełem Bedy De Temporibus, napisanej prawdopodobnie przez
Byrhtfertha z Ramsey na początku XI w., znajdują się opisy tych zależności,
którym towarzyszą diagramy. W tzw. Byrhtferth’s Manuel (Oxford, Bodleian
61 MS 1179, fol. lv., J. Zahlten, Creatio mundi. Darstellungen der sechs Schópfungstage und
naturwissenschaftliches Weltbild im Mittelalter (Stuttgarter Beitrage zur Geschichte und Politik,
hrsg. M. Greiffenhagen, E. Jackel, A. Nitschke und E. Olhausen, Bd. 13), Stuttgart 1979, il. 269;
por. też inne wyobrażenia nieuformowanej materii, ibidem, il. 272-276.
62 MS. fr. 3734, fol. 3v, V. Pirker-Aurenhammer, Modelle der Zeit in symbolischen Darstellun-
gen des Mittelalter, „Das Miinster” 2000, nr 53, s. 108, il. 15; A. Olszewska, Symphonia Mundi.
Notatki na temat XII-wiecznego rękopisu Clavis Physicae Honoriusza z Autun, [w:J Artifex doctus.
Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, t. 1,
Kraków 2007, s. 73-85.
63 C. Gaignebet, J-D. Lajoux, Art Profane et religion populaire au Moyen Age, Paris 1985, s. 70 nn.;
W. Anderson, Der griine Mann. Ein Archetyp der Erdverbundenheit, Diisseldorf 1993, passim.
64 E. Jeanselme, L. Oeconomos, Des signes de du zodiaąue et de leur influence sur les ąuatre
humeurs de lorganisme, „Aesculape” 1926, nr 16, s. 108-110; I.M. Veldman, Seasons, planets and
temperaments in the work ofMaarten van Heemskerck. Cosmo-astrological allegory in sixteenth-
century Netherlandish prints, „Simiolus” 1980, nr 3/4, s. 169 nn.
34
Woziński przywodzą na myśl wyobrażenia materii przed stworzeniem w scenach Creatio
mundi, np. na miniaturze ukazującej Boga mierzącego świat w Bible moralise
z około 1250 r. (Wiedeń, Ósterreichische Nationalbibliothek)61 lub na ilustra-
cji z około 1130 r. do dzieła Honoriusza Augustodunensisa Clavis physice sta-
nowiącej alegorię świata (Paryż, Bibliotheąue Nationale de France, il. 28)62.
Zwłaszcza ta druga miniatura jest dla nas interesująca, gdyż ukazuje materię
w kontekście czasu. W centrum drugiego od góry pasa kompozycji, w medalio-
nie wyobrażona została „materia informis” jako niekształtna bryła stanowiąca
zlepek czterech twarzy. Obok niej, w medalionach znajdują się personifikacje
czasu i miejsca („tempus”, „locus”), które sprawiają, że materia ta przeobraża
się („effectus causarum”) w ukazane poniżej cztery żywioły („ignis”, „aer”,
„aqua”, „terra”). W górnym pasie widnieją „justitia”, „virtus”, „ratio”, „veritas”,
„bonitas”, „esperantia”, „vita” i „sapientia” - podstawowe przyczyny („primordia-
les cause”), natomiast w dolnym pasie Bóg, określony jako „finis”, który zawia-
duje naturą stworzoną i niestworzoną („natura creata” i „non creans”). Wątki
zobrazowane w tej miniaturze są obecne także w gdańskim zegarze. Wyobra-
żone na nim maski liściaste to również symbol odnoszący się do czasu, okreso-
wego zaniku i odradzania przyrody; ponadto zwrócono uwagę na możliwość
związku ze średniowiecznym ludowym zwyczajem przyozdabiania się liśćmi
1 maja, który wyznaczał początek lata celtyckiego i moment zwrotny w cyklu
wegetacyjnym63.
Argumentem przemawiającym za identyfikacją gdańskich postaci jako per-
sonifikacji temperamentów jest fakt, że temat ten łączono ze znakami zodiaku
oraz planetami64. Krąg zodiakalny znajduje się, jak już wspominaliśmy, w środ-
kowej kondygnacji mariackiego zegara. Tradycja tego związku sięga wczesnego
średniowiecza. W anglosaksońskich rękopisach komputystycznej rozprawy
inspirowanej dziełem Bedy De Temporibus, napisanej prawdopodobnie przez
Byrhtfertha z Ramsey na początku XI w., znajdują się opisy tych zależności,
którym towarzyszą diagramy. W tzw. Byrhtferth’s Manuel (Oxford, Bodleian
61 MS 1179, fol. lv., J. Zahlten, Creatio mundi. Darstellungen der sechs Schópfungstage und
naturwissenschaftliches Weltbild im Mittelalter (Stuttgarter Beitrage zur Geschichte und Politik,
hrsg. M. Greiffenhagen, E. Jackel, A. Nitschke und E. Olhausen, Bd. 13), Stuttgart 1979, il. 269;
por. też inne wyobrażenia nieuformowanej materii, ibidem, il. 272-276.
62 MS. fr. 3734, fol. 3v, V. Pirker-Aurenhammer, Modelle der Zeit in symbolischen Darstellun-
gen des Mittelalter, „Das Miinster” 2000, nr 53, s. 108, il. 15; A. Olszewska, Symphonia Mundi.
Notatki na temat XII-wiecznego rękopisu Clavis Physicae Honoriusza z Autun, [w:J Artifex doctus.
Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, t. 1,
Kraków 2007, s. 73-85.
63 C. Gaignebet, J-D. Lajoux, Art Profane et religion populaire au Moyen Age, Paris 1985, s. 70 nn.;
W. Anderson, Der griine Mann. Ein Archetyp der Erdverbundenheit, Diisseldorf 1993, passim.
64 E. Jeanselme, L. Oeconomos, Des signes de du zodiaąue et de leur influence sur les ąuatre
humeurs de lorganisme, „Aesculape” 1926, nr 16, s. 108-110; I.M. Veldman, Seasons, planets and
temperaments in the work ofMaarten van Heemskerck. Cosmo-astrological allegory in sixteenth-
century Netherlandish prints, „Simiolus” 1980, nr 3/4, s. 169 nn.
34