DOI article:
Wardzyński, Michał: Import kamieni i dzieł rzeźby z Gotlandii do Rzeczypospolitej (od XIII do 2. połowy XVIII w.)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0065
w tym miejscu przypomnieć, że to właśnie historyczna stolica Prus Książęcych
była przynajmniej od połowy XVI w. miejscem przeładunku dużych ilości
obu omawianych odmian kamieni, m.in. zamówionych między 1619 i 1631 r.
na potrzeby okładziny zewnętrznej i detali dekoracji wnętrza wznoszonej pod-
ówczas wileńskiej kaplicy św. Kazimierza43. Tą samą drogą większe dostawy
„kamieni szwedzkich” dotarły w 2. połowie XVII w. do obu prestiżowych fun-
dacji pacowskich w Pożajściu i na podwileński Antokol44. Z kolei punktem
redystrybucji tych materiałów na całym obszarze Dolnego i Górnego Śląska
był leżący u ujścia Odry port w Szczecinie.
Płyty nagrobne
Drugim z ważnych zjawisk artystycznych, które związane jest z obiema
omówionymi odmianami barwnymi wapieni olandzkich, a które przybrało
na terenie Prus Królewskich w epoce nowożytnej charakter masowy, był import
oraz produkcja w miejscowych warsztatach kamieniarskich rytowanych lub
rzadziej płaskorzeźbionych płyt nagrobnych. Najstarsze z nich, pochodzące
z XIV w., poza wymienionymi pomnikami wielkich mistrzów zakonu krzyżac-
kiego, w największych ilościach występują w najstarszych świątyniach miejskich
Gdańska, Chełmna i Torunia oraz w dawnych katedrach w Chełmży i Kwidzynie
oraz w warmińskim Fromborku. W samej Bazylice Mariackiej w Gdańsku płyt
takich jeszcze w XIX w. było około 50045, poza Prusami Królewskimi najliczniej-
sze zespoły takich płyt znajdują się w większości okalających cały basen Morza
Bałtyckiego kościołów najważniejszych miast niemieckiej Hanzy, od Kopenhagi,
Flensburga i Szlezwiku na zachodzie po Rygę i Rewal (Tallin) na wschodzie.
W dotychczasowych badaniach niemieckich i polskich ten liczący ogó-
łem kilkaset płyt nagrobnych zespół nie został dostatecznie przebadany ani
pod kątem analizy materiałowej, ani typologii. Należy przy tym zaznaczyć,
iż dotąd dzieła te poza niewieloma wspomnianymi wyjątkami nie doczekały się
handlowe ziem litewskich i białoruskich z Królewcem w świetle rejestrów celnych komory grodzień-
skiej z lat 1600 i 1605, [w:] ibidem, s. 53-64; A. Groth, Port królewiecki i jego funkcje do roku
1914, [w:] ibidem, s. 65-67. Na temat wpływu ośrodka królewieckiego na wzajemne kontakty
kulturalne i artystyczne Rzeczypospolitej i Gdańska zob. A. Rzempołuch, Niderlandyzm w sztuce
Prus Księżęcych. Twórcy - dzieła - następstwa, [w:] Niderlandyzm w sztuce połskiej, red. T. Hran-
kowska, Warszawa 1995, s. 113-138. Tamże niemieckojęzyczna literatura przedmiotu.
43 R Jamski, The BuildingStones..., s. 33-34, aneks.
44 Odnośnie do literatury dotyczącej tych zabytków zob. m.in.: S. Lorentz, O architekcie Janie
Zaorze i dekoratorach kościoła św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, „Dawna Sztuka” 1938,
nr 1, s. 58; M. Karpowicz, Artisti valsoldesi in Polonia nełl ‘600 e ‘700, Menaggio 1996, s. 35-36,
43-44,48, 50-51; I. Rolska-Boruch, Kościół i mauzołeum Paców w Pożajściu w świetle nieznanych
archiwaliów (1675-1709), „Barok” 2008, nr 15, s. 139-144.
45 Informację tę zawdzięczam p. Renacie Sulewskiej. Por. omówienie tradycji wykupu i „użytkowa-
nia” płyt nagrobnych w Gdańsku w XVI-XVIII w.: K. Cieślak, Kościół - cmentarzem..., s. 107-109.
Import kamieni
i dzieł rzeźby...
61
była przynajmniej od połowy XVI w. miejscem przeładunku dużych ilości
obu omawianych odmian kamieni, m.in. zamówionych między 1619 i 1631 r.
na potrzeby okładziny zewnętrznej i detali dekoracji wnętrza wznoszonej pod-
ówczas wileńskiej kaplicy św. Kazimierza43. Tą samą drogą większe dostawy
„kamieni szwedzkich” dotarły w 2. połowie XVII w. do obu prestiżowych fun-
dacji pacowskich w Pożajściu i na podwileński Antokol44. Z kolei punktem
redystrybucji tych materiałów na całym obszarze Dolnego i Górnego Śląska
był leżący u ujścia Odry port w Szczecinie.
Płyty nagrobne
Drugim z ważnych zjawisk artystycznych, które związane jest z obiema
omówionymi odmianami barwnymi wapieni olandzkich, a które przybrało
na terenie Prus Królewskich w epoce nowożytnej charakter masowy, był import
oraz produkcja w miejscowych warsztatach kamieniarskich rytowanych lub
rzadziej płaskorzeźbionych płyt nagrobnych. Najstarsze z nich, pochodzące
z XIV w., poza wymienionymi pomnikami wielkich mistrzów zakonu krzyżac-
kiego, w największych ilościach występują w najstarszych świątyniach miejskich
Gdańska, Chełmna i Torunia oraz w dawnych katedrach w Chełmży i Kwidzynie
oraz w warmińskim Fromborku. W samej Bazylice Mariackiej w Gdańsku płyt
takich jeszcze w XIX w. było około 50045, poza Prusami Królewskimi najliczniej-
sze zespoły takich płyt znajdują się w większości okalających cały basen Morza
Bałtyckiego kościołów najważniejszych miast niemieckiej Hanzy, od Kopenhagi,
Flensburga i Szlezwiku na zachodzie po Rygę i Rewal (Tallin) na wschodzie.
W dotychczasowych badaniach niemieckich i polskich ten liczący ogó-
łem kilkaset płyt nagrobnych zespół nie został dostatecznie przebadany ani
pod kątem analizy materiałowej, ani typologii. Należy przy tym zaznaczyć,
iż dotąd dzieła te poza niewieloma wspomnianymi wyjątkami nie doczekały się
handlowe ziem litewskich i białoruskich z Królewcem w świetle rejestrów celnych komory grodzień-
skiej z lat 1600 i 1605, [w:] ibidem, s. 53-64; A. Groth, Port królewiecki i jego funkcje do roku
1914, [w:] ibidem, s. 65-67. Na temat wpływu ośrodka królewieckiego na wzajemne kontakty
kulturalne i artystyczne Rzeczypospolitej i Gdańska zob. A. Rzempołuch, Niderlandyzm w sztuce
Prus Księżęcych. Twórcy - dzieła - następstwa, [w:] Niderlandyzm w sztuce połskiej, red. T. Hran-
kowska, Warszawa 1995, s. 113-138. Tamże niemieckojęzyczna literatura przedmiotu.
43 R Jamski, The BuildingStones..., s. 33-34, aneks.
44 Odnośnie do literatury dotyczącej tych zabytków zob. m.in.: S. Lorentz, O architekcie Janie
Zaorze i dekoratorach kościoła św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, „Dawna Sztuka” 1938,
nr 1, s. 58; M. Karpowicz, Artisti valsoldesi in Polonia nełl ‘600 e ‘700, Menaggio 1996, s. 35-36,
43-44,48, 50-51; I. Rolska-Boruch, Kościół i mauzołeum Paców w Pożajściu w świetle nieznanych
archiwaliów (1675-1709), „Barok” 2008, nr 15, s. 139-144.
45 Informację tę zawdzięczam p. Renacie Sulewskiej. Por. omówienie tradycji wykupu i „użytkowa-
nia” płyt nagrobnych w Gdańsku w XVI-XVIII w.: K. Cieślak, Kościół - cmentarzem..., s. 107-109.
Import kamieni
i dzieł rzeźby...
61