DOI Artikel:
Wardzyński, Michał: Import kamieni i dzieł rzeźby z Gotlandii do Rzeczypospolitej (od XIII do 2. połowy XVIII w.)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28101#0073
kupca warszawskiego Melchiora Walbacha (zm. 1602), wystawiona w 1595 r.
w kościele parahalnym w pobliskim Karczewie70.
Z obu odmian wapieni olandzkich odkuwano w Gdańsku również jeszcze
okazalsze płyty z przedstawieniami pełnopostaciowymi. W przeciwieństwie
do poprzednich odmian kompozycyjnych były one pozbawione elementów
architektonicznych, natomiast często ich krawędzie podkreślano bordiurą
z inskrypcją. Typ ten, wywodzący się jeszcze ze średniowiecznej tradycji euro-
pejskiej, najbliższe analogie znajduje na terenie Rzeczypospolitej do licznej
grupy wypukłorzeźbionych płyt z rycerskimi lub niewieścimi figurami stoją-
cymi, wykonywanymi w wielkiej liczbie przez liczne warsztaty śląskie operu-
jące w 2. połowie XVI i 1. tercji XVII w. w południowej i centralnej Wiel-
kopolsce71. W wyrobach z Prus Królewskich zasadniczo odmienne było uję-
cie postaci w swobodniejszych, bardziej naturalnych pozach, a w przypadku
zestawiania par małżeńskich zwrócenie figur ku sobie. Specyficzne własności
fizyczne wapienia olandzkiego zaważyły też na płytkości reliefu i wgłębnym
opracowaniu tła - w ten sam sposób kamieniarze pomorscy postępowali prze-
cież w wypadku wszystkich innych odmian płyt. Typ ten, jak wykazał ostat-
nio Mariusz Smoliński, zyskał szczególne uznanie wśród lokalnej szlachty
województw pomorskiego, chełmińskiego i malborskiego, która podobnie
jak w sąsiedniej Wielkopolsce i na Kujawach zaczęła około 1600 r. realizować
pierwsze poważniejsze fundacje kommemoratywne72. W łiczącym łącznie kil-
kanaście wysokiej klasy płyt zespole pomników, bez wątpienia najwybitniej-
szymi ze wszystkich są: Jerzego i Zofii Oleskich w Pieniążkowie pod Nowem
(około 1598, atrybuowane Abrahamowi van den Blocke)73, szwedzkiego posła
Hansa Grossa w dawnym kościele podominikańskim w Elblągu (około 1603)
(il. 14)74, Feliksa i Eufrozyny Konarskich w kościele pocysterskim w Oliwie
(około 1609)75 czy Ture Nilssona Bielke i jego żony Margarety Svantesdotter
Sture w katedrze w Linkóping (1615, Abraham van den Blocke), pierwszo-
rzędne miejsce zajmują najwcześniejsze ze wszystkich płyty Jana Plemięckiego
70 A. Keckowa, Melchior Walbach. Z dziejów kupiectwa warszawskiego, Warszawa 1955,
s. 92-94; Z. Kossakowska-Szanajca, Warszawskie nagrobki zXVI iXVII w., [w:] Szkice nowomiej-
skie, red. O. Puciata, Warszawa 1961, s. 173.
71 Z. Dolczewski, Geneza i rozwój renesansowego nagrobka z figurą stojącą w Wielkopolsce,
[w:] Studia nad renesansem w Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 131-145; J. Harasimowicz, Związki
artystyczne Wielkopolski i Śląska w zakresie rzeźby kamiennej w XVI i 1. połowie XVII wieku,
„BHS” 1991, nr 53, s. 210-215.
72 M. Smoliński, Willem i Abraham van den Blocke a zagadnienie autorstwa nagrobków Kono-
packich, „Ikonotheka” 2004, nr 17, s. 102, 103. Tamże wykaz literatury.
73 KZSP, t. 11, z. 15: Powiat świecki, opr. T. Chrzanowski, T. Żurkowska, Warszawa 1970,
s. 34; ostatnio M. Smoliński, Willem i Abraham..., s. 97-98, 100.
74 L. Abramowicz, B. Jesionowski, Od dominikańskiego kościoła do galerii sztuki. Epitafia
i płyty nagrobne. Przewodnik, Elbląg 1986, s. 15; W. Rynkiewicz-Domino, Budownictwo, archi-
tektura i kultura artystyczna, [w:] Historia Elbląga, t. 2(1): 1466-1626, red. A, Groth, Gdańsk
1996, s. 266-267.
75 Z. Iwicki, Oliwa..., s. 40, il. na s. 146-147; idem, Nekropołia oliwska..., s. 28-29, nr 19.
Import kamieni
i dzieł rzeźby...
69
w kościele parahalnym w pobliskim Karczewie70.
Z obu odmian wapieni olandzkich odkuwano w Gdańsku również jeszcze
okazalsze płyty z przedstawieniami pełnopostaciowymi. W przeciwieństwie
do poprzednich odmian kompozycyjnych były one pozbawione elementów
architektonicznych, natomiast często ich krawędzie podkreślano bordiurą
z inskrypcją. Typ ten, wywodzący się jeszcze ze średniowiecznej tradycji euro-
pejskiej, najbliższe analogie znajduje na terenie Rzeczypospolitej do licznej
grupy wypukłorzeźbionych płyt z rycerskimi lub niewieścimi figurami stoją-
cymi, wykonywanymi w wielkiej liczbie przez liczne warsztaty śląskie operu-
jące w 2. połowie XVI i 1. tercji XVII w. w południowej i centralnej Wiel-
kopolsce71. W wyrobach z Prus Królewskich zasadniczo odmienne było uję-
cie postaci w swobodniejszych, bardziej naturalnych pozach, a w przypadku
zestawiania par małżeńskich zwrócenie figur ku sobie. Specyficzne własności
fizyczne wapienia olandzkiego zaważyły też na płytkości reliefu i wgłębnym
opracowaniu tła - w ten sam sposób kamieniarze pomorscy postępowali prze-
cież w wypadku wszystkich innych odmian płyt. Typ ten, jak wykazał ostat-
nio Mariusz Smoliński, zyskał szczególne uznanie wśród lokalnej szlachty
województw pomorskiego, chełmińskiego i malborskiego, która podobnie
jak w sąsiedniej Wielkopolsce i na Kujawach zaczęła około 1600 r. realizować
pierwsze poważniejsze fundacje kommemoratywne72. W łiczącym łącznie kil-
kanaście wysokiej klasy płyt zespole pomników, bez wątpienia najwybitniej-
szymi ze wszystkich są: Jerzego i Zofii Oleskich w Pieniążkowie pod Nowem
(około 1598, atrybuowane Abrahamowi van den Blocke)73, szwedzkiego posła
Hansa Grossa w dawnym kościele podominikańskim w Elblągu (około 1603)
(il. 14)74, Feliksa i Eufrozyny Konarskich w kościele pocysterskim w Oliwie
(około 1609)75 czy Ture Nilssona Bielke i jego żony Margarety Svantesdotter
Sture w katedrze w Linkóping (1615, Abraham van den Blocke), pierwszo-
rzędne miejsce zajmują najwcześniejsze ze wszystkich płyty Jana Plemięckiego
70 A. Keckowa, Melchior Walbach. Z dziejów kupiectwa warszawskiego, Warszawa 1955,
s. 92-94; Z. Kossakowska-Szanajca, Warszawskie nagrobki zXVI iXVII w., [w:] Szkice nowomiej-
skie, red. O. Puciata, Warszawa 1961, s. 173.
71 Z. Dolczewski, Geneza i rozwój renesansowego nagrobka z figurą stojącą w Wielkopolsce,
[w:] Studia nad renesansem w Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 131-145; J. Harasimowicz, Związki
artystyczne Wielkopolski i Śląska w zakresie rzeźby kamiennej w XVI i 1. połowie XVII wieku,
„BHS” 1991, nr 53, s. 210-215.
72 M. Smoliński, Willem i Abraham van den Blocke a zagadnienie autorstwa nagrobków Kono-
packich, „Ikonotheka” 2004, nr 17, s. 102, 103. Tamże wykaz literatury.
73 KZSP, t. 11, z. 15: Powiat świecki, opr. T. Chrzanowski, T. Żurkowska, Warszawa 1970,
s. 34; ostatnio M. Smoliński, Willem i Abraham..., s. 97-98, 100.
74 L. Abramowicz, B. Jesionowski, Od dominikańskiego kościoła do galerii sztuki. Epitafia
i płyty nagrobne. Przewodnik, Elbląg 1986, s. 15; W. Rynkiewicz-Domino, Budownictwo, archi-
tektura i kultura artystyczna, [w:] Historia Elbląga, t. 2(1): 1466-1626, red. A, Groth, Gdańsk
1996, s. 266-267.
75 Z. Iwicki, Oliwa..., s. 40, il. na s. 146-147; idem, Nekropołia oliwska..., s. 28-29, nr 19.
Import kamieni
i dzieł rzeźby...
69