DOI Artikel:
Kriegseisen, Anna: Konstrukcja i techniki montażu oraz wykończenia ołtarzy i epitafiów powstałych w gdańskich warsztatach kamieniarskich w XVII w.
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.43437#0070
Anna warstwy malarskie polerowano lub pokrywano warstwą pasty na bazie wosku
Kriegseisen pszczelego i polerowano. Pigmenty stosowane do imitacji wapieni to czernie:
kostna i sadza, czerwień żelazowa, caput mortuum, ugier.
Biała farba olejna służyła także do lokalnego maskowania niepożądanego
użylenia. Stosowany najczęściej w dekoracji figuralnej i ornamentalnej alaba-
ster angielski charakteryzuje się czerwonawym użyleniem, którego intensyw-
ność (od delikatnego zaróżowienia po prawie brunatne) zależy od zawartości
związków żelaza. Partie karnacji figur często malowano w kolorze cielistym,
ale jeśli figura pozostawała bez polichromii, a kontrastowe użylenie wypa-
dało w niepożądanym miejscu, np. na twarzy, zamalowywano je śmiałym
pociągnięciem pędzla. Tak zamaskowane żyłki odnaleziono na twarzy jednej
z kariatyd w epitafium Brandesów i na główce anielskiej w zwieńczeniu ołtarza
św. Antoniego w katedrze w Oliwie. Skrajnym przykładem zastosowania tego
zabiegu jest zamalowanie w całości wszystkich części dekoracji alabastrowej,
zarówno figuralnej, jak ornamentalnej w ołtarzu św. Róży z Limy w kościele
p.w. św. Mikołaja. Warstwa białej farby pokrywa całą powierzchnię alabastru,
a w zagłębieniach odnaleziono resztki barwnych laserunków18. Takie dra-
styczne posunięcie można tłumaczyć tym, że użyty kamień jest rzeczywiście
bardzo gęsto i kontrastowo użylony.
Innym jeszcze rodzajem opracowania malarskiego było podkreślanie pla-
styki figur umieszczonych na znacznej wysokości. Niepolichromowana rzeźba
alabastrowa z pewnej odległości traci wyrazistość, a szczegóły i płytko cięte
rysy rozmywają się. Żeby uniknąć takiego efektu, wcierano w zagłębienia
(np. kontur oczu, źrenice, zagłębienia włosów, kąciki ust, dziurki od nosa, obrys
paznokci, ale także szczegóły biżuterii, ornamenty na szatach) gęstą ciemną
farbę (umbra, czerń). Z dołu interwencja malarska nie była czytelna, a detale
wyraźnie się rysowały. Ślady takiego opracowania odnaleziono na figurach
zwieńczenia epitafium Anny von Croy und Arschott. Niemal zawsze podkre-
ślano czerwienią usta i policzki (il. 11, 12).
Odrębna kwestia to polichromia reliefów alabastrowych umieszczanych
jako główne przedstawienia w poszczególnych kondygnacjach epitafium lub
ołtarza. Reliefy importowane z warsztatów mecheleńskich często były nie
tylko złocone, ale także opracowane barwnie. Partie ciała i tło pozostawiano
w niemalowanym, polerowanym alabastrze. Wprowadzano jednak także więk-
sze plamy koloru w partiach szat czy gruntu19.
Ostateczne wykończenie powierzchni stanowiło złocenie, które wykonywano
zarówno na detalach architektonicznych, jak i na rzeźbie. Podkreślano rytm linii
gzymsów i wolut, obrysowywano krawędzie płycin i tablic. Wypełniano litery.
18 Polichromia oryginalna, powtarzana w dwóch warstwach przemalowań. Badania pró-
bek warstw malarskich zostały przeprowadzone w trakcie prac konserwatorskich, por. Anna
Kriegseisen, Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich. Ołtarz Św. Róży z Limy,
Hans Caspar Gockhełłer, 1671, kościółp.w. św. Mikołaja w Gdańsku, Gdańsk 2008, mps.
19 Anna Kriegseisen, Alabaster jako materiał..., s. 78, 84-85.
68
Kriegseisen pszczelego i polerowano. Pigmenty stosowane do imitacji wapieni to czernie:
kostna i sadza, czerwień żelazowa, caput mortuum, ugier.
Biała farba olejna służyła także do lokalnego maskowania niepożądanego
użylenia. Stosowany najczęściej w dekoracji figuralnej i ornamentalnej alaba-
ster angielski charakteryzuje się czerwonawym użyleniem, którego intensyw-
ność (od delikatnego zaróżowienia po prawie brunatne) zależy od zawartości
związków żelaza. Partie karnacji figur często malowano w kolorze cielistym,
ale jeśli figura pozostawała bez polichromii, a kontrastowe użylenie wypa-
dało w niepożądanym miejscu, np. na twarzy, zamalowywano je śmiałym
pociągnięciem pędzla. Tak zamaskowane żyłki odnaleziono na twarzy jednej
z kariatyd w epitafium Brandesów i na główce anielskiej w zwieńczeniu ołtarza
św. Antoniego w katedrze w Oliwie. Skrajnym przykładem zastosowania tego
zabiegu jest zamalowanie w całości wszystkich części dekoracji alabastrowej,
zarówno figuralnej, jak ornamentalnej w ołtarzu św. Róży z Limy w kościele
p.w. św. Mikołaja. Warstwa białej farby pokrywa całą powierzchnię alabastru,
a w zagłębieniach odnaleziono resztki barwnych laserunków18. Takie dra-
styczne posunięcie można tłumaczyć tym, że użyty kamień jest rzeczywiście
bardzo gęsto i kontrastowo użylony.
Innym jeszcze rodzajem opracowania malarskiego było podkreślanie pla-
styki figur umieszczonych na znacznej wysokości. Niepolichromowana rzeźba
alabastrowa z pewnej odległości traci wyrazistość, a szczegóły i płytko cięte
rysy rozmywają się. Żeby uniknąć takiego efektu, wcierano w zagłębienia
(np. kontur oczu, źrenice, zagłębienia włosów, kąciki ust, dziurki od nosa, obrys
paznokci, ale także szczegóły biżuterii, ornamenty na szatach) gęstą ciemną
farbę (umbra, czerń). Z dołu interwencja malarska nie była czytelna, a detale
wyraźnie się rysowały. Ślady takiego opracowania odnaleziono na figurach
zwieńczenia epitafium Anny von Croy und Arschott. Niemal zawsze podkre-
ślano czerwienią usta i policzki (il. 11, 12).
Odrębna kwestia to polichromia reliefów alabastrowych umieszczanych
jako główne przedstawienia w poszczególnych kondygnacjach epitafium lub
ołtarza. Reliefy importowane z warsztatów mecheleńskich często były nie
tylko złocone, ale także opracowane barwnie. Partie ciała i tło pozostawiano
w niemalowanym, polerowanym alabastrze. Wprowadzano jednak także więk-
sze plamy koloru w partiach szat czy gruntu19.
Ostateczne wykończenie powierzchni stanowiło złocenie, które wykonywano
zarówno na detalach architektonicznych, jak i na rzeźbie. Podkreślano rytm linii
gzymsów i wolut, obrysowywano krawędzie płycin i tablic. Wypełniano litery.
18 Polichromia oryginalna, powtarzana w dwóch warstwach przemalowań. Badania pró-
bek warstw malarskich zostały przeprowadzone w trakcie prac konserwatorskich, por. Anna
Kriegseisen, Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich. Ołtarz Św. Róży z Limy,
Hans Caspar Gockhełłer, 1671, kościółp.w. św. Mikołaja w Gdańsku, Gdańsk 2008, mps.
19 Anna Kriegseisen, Alabaster jako materiał..., s. 78, 84-85.
68