DOI Artikel:
Friedrich, Jacek: Tematyka krzyżacka i grunwaldzka w ilustracjach książek beletrystycznych dla dzieci i młodzieży w Polsce w latach 1945 – 1989
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45145#0160
Jacek Friedrich
Tematyka krzyżacka i grunwaldzka w ilustracjach
książek beletrystycznych dla dzieci i młodzieży
w Polsce w latach 1945-1989
W świadomości historycznej Polaków w XIX i XX w. wątki krzyżackie i grun-
waldzkie zajmowały pozycję wyjątkową1, a po 1945 r. zyskały na aktualności
w związku z doświadczeniem wojny oraz podsycanym przez władze komuni-
styczne lękiem przed „niemieckim rewizjonizmem”2. Antykrzyżacka, a w isto-
cie antyniemiecka propaganda w Polsce Ludowej realizowana była na różnych
płaszczyznach i kierowana do różnych grup odbiorców. Obok ujęć literackich,
historiograficznych, publicystycznych czy filmowych3 pewną rolę odegrały
tutaj również wytwory wizualne: pomniki, plakaty, znaczki pocztowe, a także
obrazy towarzyszące różnego rodzaju wydawnictwom. Materiały ilustracyjne
(zarówno te, które wykorzystywały dobrze znane ujęcia dawnych autorów,
takich jak Wojciech Gerson, Jan Matejko czy Juliusz i Wojciech Kossakowie, jak
i oryginalne projekty powstające już po 1945 r.) szczególnie chętnie - co oczy-
wiste - zamieszczano w publikacjach przeznaczonych dla młodszych odbiorców.
Liczne ilustracje pojawiały się więc w szkolnych podręcznikach4, czasopismach
1 Zob. np. Marian Biskup, Andrzej F. Grabski, Alfons Klafkowski, Henryk Samsonowicz,
Tadeusz Walichnowski, Grunwald w świadomości Polaków, Warszawa-Łódź 1981; Tradycja grun-
waldzka, red. Jerzy Maternicki, Warszawa 1989; Dariusz Radziwiłłowicz, Tradycja grunwaldzka
w świadomości politycznej społeczeństwa polskiego w latach 1910-1945, Olsztyn 2003; Krzysztof
Bączkowski, Grunwald w tradycji i historiografii narodowej polskiej, Kraków 2010; Agnieszka
Janczyk, „Grunwald, miecze, król Jagiełło” - tradycja grunwaldzka w okresie zaborów [w:] Na znak
świetnego zwycięstwa. W sześćsetną rocznicę bitwy pod Grunwaldem, red. Dariusz Nowacki [katalog
wystawy], t. 1, Studia, Kraków 2010, s. 303-350.
2 Badaczka recepcji „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza wyraziła przekonanie, że w okresie
powojennym „dosyć wyraźnie identyfikowano zakon krzyżacki i Krzyżaków z Niemcami hitle-
rowskimi”, zob. Halina Kosętka, O recepcji „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza [w:] W stulecie
„Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza, red. Lech Ludorowski, Halina Ludorowska, Kielce 2000,
s. 322. Por. także cytat identyfikowany przypisem 12.
3 Oczywistym przykładem jest tu sławny film Aleksandra Forda, który stał się największym
sukcesem frekwencyjnym w dziejach kinematografii polskiej. Na temat szczególnie interesującego
nas tutaj grunwaldzkiego wątku filmu Forda bardzo ciekawie pisze Lars Jockheck, zob. Lars
Jockheck, Ein Nationałmythos in „Eastman Color”. Die Schłacht bei Tannenberg 1410 im połnischen
Monumentalfilm Die „Kreuzritter” von Aleksander Ford [w:] Marę Balticum. Begegnungen
zu Heimat, Geschichte, Kultur an der Ostsee, hrsg. Dietmar Albrecht, Martin Thoemmes, Miinchen
2005, s. 133-168.
4 Zob. Iwona Gancewska, Ilustracja i narracja bitwy grunwaldzkiej w nauczaniu szkolnym
po II wojnie światowej w Polsce do 1999 roku [w:] Tradycje kulturowe i historyczne ziem pruskich.
Krajobraz grunwaldzki w dziejach polsko-krzyżackich i polsko-niemieckich na przestrzeni wieków.
Wokół mitów i rzeczywistości, red. Jan Gancewski, Olsztyn 2009, s. 105-114; Jacek Friedrich,
Fakty i pamięć. Obraz Grunwaldu i Krzyżaków w ilustracjach do podręczników szkolnych sprzed
160
Tematyka krzyżacka i grunwaldzka w ilustracjach
książek beletrystycznych dla dzieci i młodzieży
w Polsce w latach 1945-1989
W świadomości historycznej Polaków w XIX i XX w. wątki krzyżackie i grun-
waldzkie zajmowały pozycję wyjątkową1, a po 1945 r. zyskały na aktualności
w związku z doświadczeniem wojny oraz podsycanym przez władze komuni-
styczne lękiem przed „niemieckim rewizjonizmem”2. Antykrzyżacka, a w isto-
cie antyniemiecka propaganda w Polsce Ludowej realizowana była na różnych
płaszczyznach i kierowana do różnych grup odbiorców. Obok ujęć literackich,
historiograficznych, publicystycznych czy filmowych3 pewną rolę odegrały
tutaj również wytwory wizualne: pomniki, plakaty, znaczki pocztowe, a także
obrazy towarzyszące różnego rodzaju wydawnictwom. Materiały ilustracyjne
(zarówno te, które wykorzystywały dobrze znane ujęcia dawnych autorów,
takich jak Wojciech Gerson, Jan Matejko czy Juliusz i Wojciech Kossakowie, jak
i oryginalne projekty powstające już po 1945 r.) szczególnie chętnie - co oczy-
wiste - zamieszczano w publikacjach przeznaczonych dla młodszych odbiorców.
Liczne ilustracje pojawiały się więc w szkolnych podręcznikach4, czasopismach
1 Zob. np. Marian Biskup, Andrzej F. Grabski, Alfons Klafkowski, Henryk Samsonowicz,
Tadeusz Walichnowski, Grunwald w świadomości Polaków, Warszawa-Łódź 1981; Tradycja grun-
waldzka, red. Jerzy Maternicki, Warszawa 1989; Dariusz Radziwiłłowicz, Tradycja grunwaldzka
w świadomości politycznej społeczeństwa polskiego w latach 1910-1945, Olsztyn 2003; Krzysztof
Bączkowski, Grunwald w tradycji i historiografii narodowej polskiej, Kraków 2010; Agnieszka
Janczyk, „Grunwald, miecze, król Jagiełło” - tradycja grunwaldzka w okresie zaborów [w:] Na znak
świetnego zwycięstwa. W sześćsetną rocznicę bitwy pod Grunwaldem, red. Dariusz Nowacki [katalog
wystawy], t. 1, Studia, Kraków 2010, s. 303-350.
2 Badaczka recepcji „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza wyraziła przekonanie, że w okresie
powojennym „dosyć wyraźnie identyfikowano zakon krzyżacki i Krzyżaków z Niemcami hitle-
rowskimi”, zob. Halina Kosętka, O recepcji „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza [w:] W stulecie
„Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza, red. Lech Ludorowski, Halina Ludorowska, Kielce 2000,
s. 322. Por. także cytat identyfikowany przypisem 12.
3 Oczywistym przykładem jest tu sławny film Aleksandra Forda, który stał się największym
sukcesem frekwencyjnym w dziejach kinematografii polskiej. Na temat szczególnie interesującego
nas tutaj grunwaldzkiego wątku filmu Forda bardzo ciekawie pisze Lars Jockheck, zob. Lars
Jockheck, Ein Nationałmythos in „Eastman Color”. Die Schłacht bei Tannenberg 1410 im połnischen
Monumentalfilm Die „Kreuzritter” von Aleksander Ford [w:] Marę Balticum. Begegnungen
zu Heimat, Geschichte, Kultur an der Ostsee, hrsg. Dietmar Albrecht, Martin Thoemmes, Miinchen
2005, s. 133-168.
4 Zob. Iwona Gancewska, Ilustracja i narracja bitwy grunwaldzkiej w nauczaniu szkolnym
po II wojnie światowej w Polsce do 1999 roku [w:] Tradycje kulturowe i historyczne ziem pruskich.
Krajobraz grunwaldzki w dziejach polsko-krzyżackich i polsko-niemieckich na przestrzeni wieków.
Wokół mitów i rzeczywistości, red. Jan Gancewski, Olsztyn 2009, s. 105-114; Jacek Friedrich,
Fakty i pamięć. Obraz Grunwaldu i Krzyżaków w ilustracjach do podręczników szkolnych sprzed
160