Instytut Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]; Zakład Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]: Porta Aurea: Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego (16.2017)

mieszkańców Pomorza (ii. 21)73. Sugestywny obraz towarzyszy następującej
partii tekstu: „gdański komtur chodził [...] niespokojnie po swojej komnacie
[...] i gniewnie marszczył brwi. W sklepionych piwnicach zamczyska szczękali
łańcuchami więźniowie, ale [wciąż] nie brzęczało złoto”74. W połączeniu z tak
dosadnym tekstem obraz Orlińskiej dobrze wciela antykrzyżacki stereotyp - okru-
cieństwa sprzężonego z zachłannością.
Innym z mistrzów polskiego ilustratorstwa, w którego dorobku znalazło się
miejsce dla problematyki krzyżackiej, jest Antoni Boratyński. W 1968 r. zilu-
strował on dylogię Bolesława Mrówczyńskiego zatytułowaną Miecz Kagenowy,
której akcja rozgrywa się na Pomorzu Środkowym w czasie konfliktu polsko-
-krzyżackiego w 1410 r. Bardzo ciekawa jest już ilustracja inicjująca obrazową
narrację Boratyńskiego - to przywiązany do drzewa słowiański Pomorzanin,
okrutnie biczowany przez krzyżackich oprawców75. Krzyżacy w ogóle się
tu jednak nie pojawiają, o ich okrucieństwie dowiadujemy się tylko z tekstu,
a w warstwie obrazowej widzimy jedynie ich niewinną ofiarę. Poznajemy więc
nie tyle krzyżackie działanie, co jego opłakane skutki. Tak silna koncentracja
na ofierze wzmaga przy tym współczucie odbiorcy. To wyjątkowe wyobrażenie.
O wiele bardziej konwencjonalny charakter ma ilustracja Boratyńskiego uka-
zująca starcie z Krzyżakami, najpewniej - bitwę grunwaldzką (il. 22)76. Powalony
Krzyżak, jego towarzysz właśnie padający wraz z koniem na ziemię czy porzu-
cona krzyżacka tarcza należą do utrwalonego repertuaru wizualnych znaków
klęski Zakonu. To, co może zaskakiwać w ujęciu Boratyńskiego, to jawnie ahisto-
ryczna stylizacja zaprezentowanego oręża - podczas gdy Krzyżacy występują tutaj
w odpowiednich dla zaprezentowanej epoki zbrojach płytowych, ich pogromcy
noszą archaiczne szyszaki i kolczugi, przez co wyglądają raczej jak wczesnopia-
stowscy wojownicy, a nie rycerze z czasów Jagiełły. Trudno jednak rozstrzygnąć,
czy za tym wyborem stała jakaś głębsza motywacja, chociażby przeświadczenie
(niezgodne z rzeczywistością historyczną, ale silnie zakorzenione w popularnych
wyobrażeniach) o nierówności w uzbrojeniu obu armii, które tylko podkreślało
duchowy wymiar grunwaldzkiego triumfu.
73 Franciszek Fenikowski, O rudym jastrzębiu i gdańskiej jaskółce, Warszawa 1988, s. 15. Ilu-
stracje: Wanda Orlińska.
74 Ibidem, s. 14.
75 Bolesław Mrówczyński, Armia milcząca. Opowieść pomorska, Warszawa 1968, (pierwsza
część dylogii: Miecz Kagenowy. Opowieść o Kryście nie koronowanej królowej Zachodniego Pomo-
rza), s. 24. Ilustracje: Antoni Boratyński.
76 Bolesław Mrówczyński, Dni chwały. Opowieść słowiańska, Warszawa 1968, (druga część
dylogii: Miecz Kagenowy. Opowieść o Kryście nie koronowanej królowej Zachodniego Pomorza),
s. 280-281. Ilustracje: Antoni Boratyński. Z położenia omawianej ilustracji w tekście nie wynika
jednoznacznie, czy dotyczy ona bitwy grunwaldzkiej, o której bohaterowie powieści dowiadują się
z relacji świadków, czy może którejś z potyczek prowadzonych przez samych Pomorzan - poza
czarnymi krzyżami na białych płaszczach i tarczach nie widać tu innych emblematów, które
umożliwiłyby identyfikację walczących stron. Ukazany na ilustracji rozmach bitewny sugeruje
chyba jednak epizod grunwaldzki.

Tematyka
krzyżacka
i grunwaldzka
w ilustracjach
książek...

181