DOI Artikel:
Friedrich, Jacek: Tematyka krzyżacka i grunwaldzka w ilustracjach książek beletrystycznych dla dzieci i młodzieży w Polsce w latach 1945 – 1989
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45145#0190
Jacek ilustratorstwa i w ogóle ruchu wydawniczego w ostatnich latach funkcjonowania
Friedrich PRL-u.
To jednak dla naszych rozważań kwestia drugorzędna. O wiele ważniejsze
są inne zagadnienia. Na ile obraz Grunwaldu i Krzyżaków, który wyłania się
z analizy materiału ilustracyjnego zamieszczonego w tego rodzaju książkach
wydanych w Polsce pomiędzy 1945 a 1989 r., jest obrazem spójnym? W jakiej
mierze ilustracja książkowa zgodna była z oficjalną propagandową wizją,
w której Krzyżaków ukazywano jako wcielenie niemieckiego okrucieństwa i ger-
mańskiego „Drang nach Osten”? Czy powstające po wojnie ilustracje stanowiły
jedynie kontynuację ujęć już wcześniej znanych w polskiej kulturze wizualnej,
czy też znalazły się wśród nich obrazy bardziej oryginalne?
Przede wszystkim, nasuwa się spostrzeżenie, że pomimo zasadniczego
scentralizowania ówczesnej produkcji wydawniczej publikowane w okresie
Polski Ludowej ilustracje Krzyżaków i Grunwaldu nie przedstawiają jed-
norodnego, z góry zaplanowanego obrazu. Nawet w latach pięćdziesiątych
i sześćdziesiątych, a więc w okresie intensywnej antyniemieckiej propagandy
głoszonej przez czynniki oficjalne w Polsce, wyobrażenia Krzyżaków były
różnorodne - z jednej strony rzeczywiście można w nich odnaleźć echa
wytworzonego jeszcze w XIX w. obrazowego stereotypu Krzyżaka jako but-
nego okrutnika czy przebiegłego zdrajcy, z drugiej strony zaskakująco liczne
są jednak wyobrażenia neutralne pod względem ideowym, a nawet emocjo-
nalnym - w tego rodzaju ujęciach Krzyżacy ukazywani byli jako malowni-
czy średniowieczni rycerze, nieróżniący się zasadniczo od swych polskich
odpowiedników. Owszem, pojawiają się jednoznacznie negatywne obrazy,
ale - co ciekawe - szczególnie liczne są one pod koniec omawianego okresu
(przykład najjaskrawszy stanowią ilustracje Czesława Kabali z 1988 r.), względ-
nie na obrzeżach ówczesnego ilustratorstwa (komiksowe wyobrażenia Hen-
ryka Jerzego Chmielewskiego). W pozostałych ujęciach często można dostrzec
niejednoznaczność przekazu - na kartach tej samej publikacji odnajdujemy
bowiem zarówno negatywne, jak i neutralne wizerunki Krzyżaków (dobrym
przykładem są tutaj książki ilustrowane przez Szymona Kobylińskiego).
Trudno więc stwierdzić, że ilustracja książkowa została w pełni oddana
w służbę oficjalnej, antyniemieckiej propagandy.
Wydaje się raczej, że pojawiające się w ówczesnych publikacjach wyobraże-
nia - przynajmniej w pewnym zakresie - motywowane były tradycją obrazową
ukształtowaną na długo przed narodzinami Polski Ludowej, jeszcze w XIX w.
Oczywiście była to tradycja zrodzona w opozycji do germanizacyjnych praktyk
państwa niemieckiego i jako taka obarczona została już u swych początków silną
antykrzyżackością czy raczej antyniemieckością, jednak równocześnie kształto-
wała się ona w stuleciu, które z podziwem odnosiło się do średniowiecza i wciela-
jącej jego ideały postaci rycerza. Takich idealizujących średniowiecze wyobrażeń
w literaturze i sztukach wizualnych jest przecież mnóstwo, nie tylko w sztuce
190
Friedrich PRL-u.
To jednak dla naszych rozważań kwestia drugorzędna. O wiele ważniejsze
są inne zagadnienia. Na ile obraz Grunwaldu i Krzyżaków, który wyłania się
z analizy materiału ilustracyjnego zamieszczonego w tego rodzaju książkach
wydanych w Polsce pomiędzy 1945 a 1989 r., jest obrazem spójnym? W jakiej
mierze ilustracja książkowa zgodna była z oficjalną propagandową wizją,
w której Krzyżaków ukazywano jako wcielenie niemieckiego okrucieństwa i ger-
mańskiego „Drang nach Osten”? Czy powstające po wojnie ilustracje stanowiły
jedynie kontynuację ujęć już wcześniej znanych w polskiej kulturze wizualnej,
czy też znalazły się wśród nich obrazy bardziej oryginalne?
Przede wszystkim, nasuwa się spostrzeżenie, że pomimo zasadniczego
scentralizowania ówczesnej produkcji wydawniczej publikowane w okresie
Polski Ludowej ilustracje Krzyżaków i Grunwaldu nie przedstawiają jed-
norodnego, z góry zaplanowanego obrazu. Nawet w latach pięćdziesiątych
i sześćdziesiątych, a więc w okresie intensywnej antyniemieckiej propagandy
głoszonej przez czynniki oficjalne w Polsce, wyobrażenia Krzyżaków były
różnorodne - z jednej strony rzeczywiście można w nich odnaleźć echa
wytworzonego jeszcze w XIX w. obrazowego stereotypu Krzyżaka jako but-
nego okrutnika czy przebiegłego zdrajcy, z drugiej strony zaskakująco liczne
są jednak wyobrażenia neutralne pod względem ideowym, a nawet emocjo-
nalnym - w tego rodzaju ujęciach Krzyżacy ukazywani byli jako malowni-
czy średniowieczni rycerze, nieróżniący się zasadniczo od swych polskich
odpowiedników. Owszem, pojawiają się jednoznacznie negatywne obrazy,
ale - co ciekawe - szczególnie liczne są one pod koniec omawianego okresu
(przykład najjaskrawszy stanowią ilustracje Czesława Kabali z 1988 r.), względ-
nie na obrzeżach ówczesnego ilustratorstwa (komiksowe wyobrażenia Hen-
ryka Jerzego Chmielewskiego). W pozostałych ujęciach często można dostrzec
niejednoznaczność przekazu - na kartach tej samej publikacji odnajdujemy
bowiem zarówno negatywne, jak i neutralne wizerunki Krzyżaków (dobrym
przykładem są tutaj książki ilustrowane przez Szymona Kobylińskiego).
Trudno więc stwierdzić, że ilustracja książkowa została w pełni oddana
w służbę oficjalnej, antyniemieckiej propagandy.
Wydaje się raczej, że pojawiające się w ówczesnych publikacjach wyobraże-
nia - przynajmniej w pewnym zakresie - motywowane były tradycją obrazową
ukształtowaną na długo przed narodzinami Polski Ludowej, jeszcze w XIX w.
Oczywiście była to tradycja zrodzona w opozycji do germanizacyjnych praktyk
państwa niemieckiego i jako taka obarczona została już u swych początków silną
antykrzyżackością czy raczej antyniemieckością, jednak równocześnie kształto-
wała się ona w stuleciu, które z podziwem odnosiło się do średniowiecza i wciela-
jącej jego ideały postaci rycerza. Takich idealizujących średniowiecze wyobrażeń
w literaturze i sztukach wizualnych jest przecież mnóstwo, nie tylko w sztuce
190