DOI article:
Jakutowicz, Joanna: Między centrum a peryferiami: Późnośredniowieczne malowidła z kościoła św. Mikołaja w Sząbruku na Warmii
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.72800#0074
cyklu, wydaje się, że jego powstanie można datować na drugą połowę XV w.,
głównie ze względu na obecność elementów stylu łamanego w pofałdowaniach
szat apostołów. Z kolei malowidła z morąskiej fary, podobnie jak sząbruckie,
ujęte w prostokątne ramy, o dość prostej formie, bez rozbudowanego tła, są zbli-
żone do nich także pod kątem ikonografii: na północnej ścianie prezbiterium
przedstawiono zarówno postacie apostołów, jak i konny wizerunek św. Jerzego.
Dzieła te datuje się na ostatnią ćwierć XV w., zatem również pod względem czasu
powstania znajdują się najbliżej omawianych przedstawień z Warmii21. Pamię-
tając o znacznych różnicach stylistycznych między malowidłami sząbruckimi
i morąskimi, trzeba stwierdzić, że spośród analizowanych malowideł najwięcej
analogii występuje właśnie między tymi cyklami.
Wątkiem niespotykanym w malarstwie ściennym Warmii i pozostałej czę-
ści państwa zakonnego jest natomiast cykl św. Anny. Owa święta była jedną
z najważniejszych postaci lokalnej hagiografii, zwłaszcza u schyłku śred-
niowiecza, a dzień jej upamiętnienia obchodzony w Prusach 26 lipca uzyskał
już w XIV w. rangę festum duplex. W lokalnej sztuce najczęściej przedstawiano
ją w formie rzeźbiarskiej jako Annę Samotrzecią, co poświadczają dzieła zarówno
z terenu całego państwa zakonnego (Lochstedt, Lichnowy Wielkie, Lipowina,
Laptau), jak i samej Warmii (Dobre Miasto, Babiak, Wozławki, Lidzbark War-
miński, Szlamia, Klewki)22. W tym przypadku zachowały się głównie pojedyncze
rzeźby i przedstawienia malarskie. Wyjątkiem na tym tle jest ołtarz św. Anny
z Dobrego Miasta (ok. 1510), z malarskim cyklem narracyjnym poświęconym
tej świętej umieszczonym na wewnętrznych skrzydłach i rzeźbiarską grupą
św. Anny Samotrzeciej w centrum. Jednak mimo podobnego czasu powstania
i widocznych wpływów niderlandyzmu ołtarz ten nie współgra z prostszym
stylem przedstawień w Sząbruku.
Ikonografia św. Anny wprawdzie była obecna niemal w całym średniowie-
czu, jednak powstanie obszernych cyklów artystycznych na jej temat nasiliło się
dopiero w końcu XV i na początku XVI w., kiedy w sztuce późnego średnio-
wiecza kult świętej i jej popularność wzrosły. Wiązało się to z coraz większym
rozpowszechnieniem kultu maryjnego, a także z bullą papieża Sykstusa IV
z 1477 r. Cum praeexcelsa, w której zatwierdził on święto Poczęcia i zabronił pod-
ważania idei o jego niepokalaniu23. Ponadto do wzrostu popularności św. Anny
Między
centrum
a peryfer-
iami...
21 Por. Adam Labuda, Malarstwo ścienne drugiej połowy XV i początków XVI w. [w:] Doma-
słowski, Karłowska-Kamzowa, Labuda, Malarstwo gotyckie..., s. 48-49.
22 Por. Janina Bosko, Ikonografia świętej Anny w sztuce sakralnej archidiecezji warmiń-
skiej [w:] Święta Anna w wierze, pobożności i sztuce - dawniej i dziś: perspektywa uniwersalna
i regionalna, red. Ewelina Μ. Mączka, Sylwia Mikołajczak, Olsztyn 2021, s. 201-212. O lokalnej
popularności św. Anny świadczą także kościelne patrocinia. Por. Andrzej Kopiczko, Patrocinia
i inne formy kultu św. Anny w diecezji warmińskiej (z uwzględnieniem państwa zakonu krzyżac-
kiego) [w:] Święta Anna..., s. 11-40.
23 Ernst Schaumkell, Der Kultus der heiligen Anna am Ausgange des Mittelalters. Ein Beitrag
zur Geschichte des religiösen Lebens am Vorabend der Reformation, Altenburg 1893, s. 9. Kult
św. Anny i jego rozwój można rozpatrywać także w kontekście franciszkańskiej i dominikańskiej
73
głównie ze względu na obecność elementów stylu łamanego w pofałdowaniach
szat apostołów. Z kolei malowidła z morąskiej fary, podobnie jak sząbruckie,
ujęte w prostokątne ramy, o dość prostej formie, bez rozbudowanego tła, są zbli-
żone do nich także pod kątem ikonografii: na północnej ścianie prezbiterium
przedstawiono zarówno postacie apostołów, jak i konny wizerunek św. Jerzego.
Dzieła te datuje się na ostatnią ćwierć XV w., zatem również pod względem czasu
powstania znajdują się najbliżej omawianych przedstawień z Warmii21. Pamię-
tając o znacznych różnicach stylistycznych między malowidłami sząbruckimi
i morąskimi, trzeba stwierdzić, że spośród analizowanych malowideł najwięcej
analogii występuje właśnie między tymi cyklami.
Wątkiem niespotykanym w malarstwie ściennym Warmii i pozostałej czę-
ści państwa zakonnego jest natomiast cykl św. Anny. Owa święta była jedną
z najważniejszych postaci lokalnej hagiografii, zwłaszcza u schyłku śred-
niowiecza, a dzień jej upamiętnienia obchodzony w Prusach 26 lipca uzyskał
już w XIV w. rangę festum duplex. W lokalnej sztuce najczęściej przedstawiano
ją w formie rzeźbiarskiej jako Annę Samotrzecią, co poświadczają dzieła zarówno
z terenu całego państwa zakonnego (Lochstedt, Lichnowy Wielkie, Lipowina,
Laptau), jak i samej Warmii (Dobre Miasto, Babiak, Wozławki, Lidzbark War-
miński, Szlamia, Klewki)22. W tym przypadku zachowały się głównie pojedyncze
rzeźby i przedstawienia malarskie. Wyjątkiem na tym tle jest ołtarz św. Anny
z Dobrego Miasta (ok. 1510), z malarskim cyklem narracyjnym poświęconym
tej świętej umieszczonym na wewnętrznych skrzydłach i rzeźbiarską grupą
św. Anny Samotrzeciej w centrum. Jednak mimo podobnego czasu powstania
i widocznych wpływów niderlandyzmu ołtarz ten nie współgra z prostszym
stylem przedstawień w Sząbruku.
Ikonografia św. Anny wprawdzie była obecna niemal w całym średniowie-
czu, jednak powstanie obszernych cyklów artystycznych na jej temat nasiliło się
dopiero w końcu XV i na początku XVI w., kiedy w sztuce późnego średnio-
wiecza kult świętej i jej popularność wzrosły. Wiązało się to z coraz większym
rozpowszechnieniem kultu maryjnego, a także z bullą papieża Sykstusa IV
z 1477 r. Cum praeexcelsa, w której zatwierdził on święto Poczęcia i zabronił pod-
ważania idei o jego niepokalaniu23. Ponadto do wzrostu popularności św. Anny
Między
centrum
a peryfer-
iami...
21 Por. Adam Labuda, Malarstwo ścienne drugiej połowy XV i początków XVI w. [w:] Doma-
słowski, Karłowska-Kamzowa, Labuda, Malarstwo gotyckie..., s. 48-49.
22 Por. Janina Bosko, Ikonografia świętej Anny w sztuce sakralnej archidiecezji warmiń-
skiej [w:] Święta Anna w wierze, pobożności i sztuce - dawniej i dziś: perspektywa uniwersalna
i regionalna, red. Ewelina Μ. Mączka, Sylwia Mikołajczak, Olsztyn 2021, s. 201-212. O lokalnej
popularności św. Anny świadczą także kościelne patrocinia. Por. Andrzej Kopiczko, Patrocinia
i inne formy kultu św. Anny w diecezji warmińskiej (z uwzględnieniem państwa zakonu krzyżac-
kiego) [w:] Święta Anna..., s. 11-40.
23 Ernst Schaumkell, Der Kultus der heiligen Anna am Ausgange des Mittelalters. Ein Beitrag
zur Geschichte des religiösen Lebens am Vorabend der Reformation, Altenburg 1893, s. 9. Kult
św. Anny i jego rozwój można rozpatrywać także w kontekście franciszkańskiej i dominikańskiej
73