DOI article:
Kaleciński, Marcin: Włoskie inspiracje domu Speymanna w Gdańsku i jego domniemana rola jako muzeum
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.72800#0108
osiągnięcia architektoniczne Rzymian były w stanie stwarzać psychologiczny
efekt kolektywny podtrzymujący spoistość państwa - architektura z całym jej
przekazem ideowym, widziana przez Lipsjusza w kontekście magnificencji,
wydaje się zdolna do pobudzania identyfikacji zbiorowej obywateli z ich pań-
stwem23. Przywołuje on Rzym jako ideał polityczny, wybrzmiała w tytule wiel-
kość, grandezza, dotyczy zarówno architektury, jak i cnót. Speymann zdaje się
wiernym uczniem Lipsjusza24, podobnie jak sławny Brabantczyk jest społecznym
edukatorem, propagatorem doktryny obywatelskiej, w której szczególną rolę
odgrywają Prudentia i Utilitas, a ich wykładnia odwołuje się do storii, exemplów,
alegorii i sentencji zaczerpniętych z antyku.
Vera simmetria i antiquiteyte Italiaense maniere
Kilka lat po wzniesieniu domu Speymanna Rubens zapisał we wstępie do swego
dzieła Palazzi di Genova: „Widzimy, jak w tym kraju [Flandrii], styl architek-
toniczny zwany barbarzyńskim albo gotyckim stopniowo wychodzi z użycia
i zanika; i jak niektóre z genialnych umysłów wprowadzają prawdziwe propor-
cje [vera simmetria] wedle reguł Starożytności greckiej i rzymskiej, z wielkim
przepychem i ozdobnością"25. Bogato ilustrowane rzutami i elewacjami pałaców,
willi i kościołów Genui dzieło malarza było swoistym inspirującym wzornikiem
atrakcyjnych, nowoczesnych form.
Kluczową kategorią estetyczną jest tu symetria. W relacji podróżnika angiel-
skiego po Włoszech z 1699 r. tak została opisana Villa Borghese: „Dom ten
jest ze wszystkich stron otoczony antycznymi basso rilievo, rozmieszczonymi
z taką naturalnością, a jednocześnie z taką Symetrią, iżby zdawać się mogło,
że od wieków w takiej konfiguracji pozostają"26. Ten efekt „odwiecznej konfigu-
racji" można wywieść z formuły adaptacji reliktów rzeźby antycznej w dekora-
cjach manierystycznych pałaców i willi rzymskich. Zauważalna jest tendencja
Włoskie
inspiracje...
23 Martin Disselkamp, Crisi moderna e grandezza romana. Il concetto della magnificenza
negli „Admiranda" di Giusto Lipsio, „Accademia Raffaello. Atti e Studi” 2010, n. 1/2, s. 77.
24 Speymann posiadał w swojej bibliotece, o której skądinąd mamy szczątkową wiedzę,
Lipsjusza De Amphitheatro liber, in quo forma ipse loci expressa et ratio spectandi, Antverpiae
1598 (PAN BG sygn. Ce 2799 4 o) oraz jego wydanie Lucjusza Seneki, Annaei Senecae Philosophi
Opera, quae extant omnia: a Justo Lipsio emendata, et Scholijs illustrata, Antverpiae 1605 (Książ-
nica Kopernikańska w Toruniu, sygn. 1117495). Zob. Helena Dzienis, Superekslibrisy heraldyczne
gdańszczan w XVI-XVIII w., „Libri Gedanenses” 2017, vol. 34, s. 30; Alicja Brusewicz, 0 kilku
frontyspisach XVII-wiecznych wydań dzieł Seneki, „Symbolae Philologorum Posnaniensium
Graecae et Latinae” 2012, t. 22, nr 2, s. 112. O recepcji Lipsjusza w Gdańsku: Kaleciński, Mity
Gdańska..., s. 148-151.
25 Pieter Paul Rubens, Al benigno lettore [w:] idem, Palazzi di Genova, Anversa 1622, https://
polona.pl/item-view/lb222f38-3eeb-4101-8b96-4926a5950675?page=12 [dostęp: 21.11.2023].
26 Ingo Herklotz, Antiquities in the palaces: Aristocratic, antiquarian, and religious [w:] Display
of art in the Roman palace 1550-1750, eds. Gail Feigenbaum, Francesco Freddolini, Los Angeles
2014, s. 237.
107
efekt kolektywny podtrzymujący spoistość państwa - architektura z całym jej
przekazem ideowym, widziana przez Lipsjusza w kontekście magnificencji,
wydaje się zdolna do pobudzania identyfikacji zbiorowej obywateli z ich pań-
stwem23. Przywołuje on Rzym jako ideał polityczny, wybrzmiała w tytule wiel-
kość, grandezza, dotyczy zarówno architektury, jak i cnót. Speymann zdaje się
wiernym uczniem Lipsjusza24, podobnie jak sławny Brabantczyk jest społecznym
edukatorem, propagatorem doktryny obywatelskiej, w której szczególną rolę
odgrywają Prudentia i Utilitas, a ich wykładnia odwołuje się do storii, exemplów,
alegorii i sentencji zaczerpniętych z antyku.
Vera simmetria i antiquiteyte Italiaense maniere
Kilka lat po wzniesieniu domu Speymanna Rubens zapisał we wstępie do swego
dzieła Palazzi di Genova: „Widzimy, jak w tym kraju [Flandrii], styl architek-
toniczny zwany barbarzyńskim albo gotyckim stopniowo wychodzi z użycia
i zanika; i jak niektóre z genialnych umysłów wprowadzają prawdziwe propor-
cje [vera simmetria] wedle reguł Starożytności greckiej i rzymskiej, z wielkim
przepychem i ozdobnością"25. Bogato ilustrowane rzutami i elewacjami pałaców,
willi i kościołów Genui dzieło malarza było swoistym inspirującym wzornikiem
atrakcyjnych, nowoczesnych form.
Kluczową kategorią estetyczną jest tu symetria. W relacji podróżnika angiel-
skiego po Włoszech z 1699 r. tak została opisana Villa Borghese: „Dom ten
jest ze wszystkich stron otoczony antycznymi basso rilievo, rozmieszczonymi
z taką naturalnością, a jednocześnie z taką Symetrią, iżby zdawać się mogło,
że od wieków w takiej konfiguracji pozostają"26. Ten efekt „odwiecznej konfigu-
racji" można wywieść z formuły adaptacji reliktów rzeźby antycznej w dekora-
cjach manierystycznych pałaców i willi rzymskich. Zauważalna jest tendencja
Włoskie
inspiracje...
23 Martin Disselkamp, Crisi moderna e grandezza romana. Il concetto della magnificenza
negli „Admiranda" di Giusto Lipsio, „Accademia Raffaello. Atti e Studi” 2010, n. 1/2, s. 77.
24 Speymann posiadał w swojej bibliotece, o której skądinąd mamy szczątkową wiedzę,
Lipsjusza De Amphitheatro liber, in quo forma ipse loci expressa et ratio spectandi, Antverpiae
1598 (PAN BG sygn. Ce 2799 4 o) oraz jego wydanie Lucjusza Seneki, Annaei Senecae Philosophi
Opera, quae extant omnia: a Justo Lipsio emendata, et Scholijs illustrata, Antverpiae 1605 (Książ-
nica Kopernikańska w Toruniu, sygn. 1117495). Zob. Helena Dzienis, Superekslibrisy heraldyczne
gdańszczan w XVI-XVIII w., „Libri Gedanenses” 2017, vol. 34, s. 30; Alicja Brusewicz, 0 kilku
frontyspisach XVII-wiecznych wydań dzieł Seneki, „Symbolae Philologorum Posnaniensium
Graecae et Latinae” 2012, t. 22, nr 2, s. 112. O recepcji Lipsjusza w Gdańsku: Kaleciński, Mity
Gdańska..., s. 148-151.
25 Pieter Paul Rubens, Al benigno lettore [w:] idem, Palazzi di Genova, Anversa 1622, https://
polona.pl/item-view/lb222f38-3eeb-4101-8b96-4926a5950675?page=12 [dostęp: 21.11.2023].
26 Ingo Herklotz, Antiquities in the palaces: Aristocratic, antiquarian, and religious [w:] Display
of art in the Roman palace 1550-1750, eds. Gail Feigenbaum, Francesco Freddolini, Los Angeles
2014, s. 237.
107